'X/ 'X/ 'X/ \/ 'Y/ 'X/ 'X/ 'Y/ \/ 'X/

^toöinj Sranbcnöurg. ^^^^^

Scrltit. (Qixt ^ßrofeffor Dr. %. 3)ißmann 1

§err ©uftab Mjmann, ©toatSantoalt Beim Sanbgertdjt 1 1

2)ie Sef)i:cx:3BtOItott)ef be§ ©o;)t)ien = @^mnofium§ 1

^robinj ^onnoticr.

9turtc^. 2)o§ fiöniglidje ©emtnat 1

©öttinge«. 2>ie Uiebdtion bet ©öttinger gelel)tten ^In^eigen 1

^ÖHtQ§'6ci'g. 2)ie alabemifdje §attb = SBtbltottjef .

®icfc§ (Sjcm))Ia£ ift fdjou tit öcr II. fiiftc unter beut !Romcu bct SBudjfjanölmtg bcv §ciicit

©räfc & Utiäcr t>cräcitf)iict. jDie Sudjtjaitblurtg ber Vetren Sßill). Siod) & 3leimer 1

^ISroöiuj Bommern.

SBttl^tt. §eri ©mjerintenbent 2RüIIcr 1

^oUe a. ©. .^err Dr. Siirbad), S)oäent an ber Umöcrfttät 1

3lviei6rütfctt. 2)ie proteftonttfdje Äird)2.

Stil ©tcitc bei- tu bei- II. Siftc irntjürnticT) ucväcic^iuctcu t)i'oteftanti(c5cu Sivc^c tu 3imaou.

I*

IV

2)ritte^ Serjcidjut» bet ©ubjfribcnteit.

iJct^ätfl. '^k 3. 6- §iitrid)^fd)e Sßud)f)Qitblaits^ 1

^err Ganbibat Sßitgaub 1

2)a^ 3(ntiquQxiat bes |)crru Dötoalb 2ßetget 1

ißjHVäcn. Sic 5ßfatr = a3iI)Uotr)d 1

ICtDiugrcirtj JK>ürttenii3cr0.

©tuttgovt. .&crr Stud. tlicol. ^r. ©djul^ 1

ar»rö(^ijcr.iogtf)um •33aben.

^ctbclberg. 3)te 33ud)f)aitbhiua bcr §crrcii iöaitgcl & Schmitt 1

9J{oIcf)OW. .^ert ^^aftor ^StulicuOurg 1

a3r 0 fUj cr.i o gt!) um a rtj f cn .

3!cna. .^etr 5}}rofeffor Dr. ^llippolb 1

ülaifmöiim aDcftccrcirt) > Ungarn.

ißjicn. .f)ei;t Jicbaftcur Dr. .^lUflo SBittinnim 1

Jlönigrcffö .ßicbcrlanbc.

^aog. Tie Sudjfjanblung bcr .f)crrcn SB. 5)?. ban ©torfum 3oo" ^

Ütönigrcirt) o^roisüritaninciu

($i)tnt)Urgt). University Library.

2>ic(c§ eicmplar ifl in bcr II. ili\U uiitcv beut 9liimiti bct Suc^taiibliliig bct .^cttcn

SKJiniani'S &■ 9!orflnte bcrjcidiiict.

2onbon. 2)ic Sud)[)anblmi9 bc^ |>crtu D. 5iutt itoc^ 1

Kings College

Dicfcä ejcmtilnv ifl in bct II. 2i(tc imtcr beut SJamcn bcr Suc^fjnnbluiifl bcr ^crrcn aBiÜiamä & 92orflatc öcrjcicf)nct.

il^ovonto. Trinity College 1

^aifertijum ßu^lanü»

®(f|(ofe SSlicbcn (fiitrlanb). S^re ®urcf)(aii[i)t grau gürftin 6f)r. SicOen 1

2\ban. 3)te ®tabt=SSiOaotf)ef 1

®t. *|}cter§6urö. ^err 5paftor Werften 1

SCmcrißa,

^ttboucr (9Jfafja(!)iifett§). The library of Andover Theological Seminai-y.

2)ir|c§ e-j;cniprar ift fcf)on in bcr I. Sifte unter öcm SKamen bcr SSucfjljnnblung bc§ Ornn Cnrl Scf)bu()of in Sßoflon sci'äeic^net.

as 0 r tu 0 r t

Wt ^anmx be§ öergangenen '^üi:ixt§ e^ng öon feiten bei* mit ber Eeituitg unfrer ^ut^er=5tu§gaBe Betrauten ßommiffion an bcn Unterjeidjnetcn bic 5Iufforbcrung, bie Bearbeitung be§ britten SSanbeg onf liä) ju net^mcn, um bem öon fc^Ujerem f)äu5li(^cn £cib getroffenen §crau§ge6er I). i?naafe eine @r= (eic^terung in ber 5(rbeit 3U f(^affen, jumal beffen eigner ®efunbf)eit§3uftanb bamal§ bie S5efürc§tung not)e(cgte, ba^ er bie §erauäga6c nic^t mit glcidjer .ßraft iDÜrbe Weiterführen fönnen. (§§ tüurbe ba§er in ßrluägung gebogen, für ben britten Banb einen ©toff ju lütif)Ien, tücM^er ber ^[bfaffungSjeit m<i) angemeffen ^ier eingefügt Inerbcn fonntc, o§ne boc^ ben .f)aupt Herausgeber in feiner SSearScitung ber 9tefor= mation§fi^riften ßut^erg ju unter6red)en; benn e§ fonnte barüber fein ^Incifcl bcfte^en, ba§ bie .|)erau§gabc ber jenigen Schriften, bereu Einleitungen birett in reformation§gef(^ic[;tIi(^e Untcrfuc^ungen hineinfüfjren , im ^ntereffe ber (Sinl)cit bcy 3Ser!e§ burc^au» ^axn D. Änaafc felbft tierbteiben müffe. ©omit lag e§ am näd^ften, eine größere cjcgetifc^e 3lrbeit i?utl)er§ ^ier ein3ufügen. S)o nun SSanb II c^ronologifc^ bi§ an bie 3eit i5c§ 6rfd)einen§ ber Operationes in Psalmos l^eranfü^rt, fo f(^§ien e§ |)affenb, bie urfprünglid^ (öergl. S5b. I ©. XVII) an ben ©c^lu^ öerhjiefenen älteften SSorlefungen Sutl^erS über ben 5|)falter, ju bereu SSeröffentlic^ung er nii^t gefommen toar, bie aber für bie SBürbtgung ber feit 1519 öon i^m l)erau§gegebenen f)3äteren ßectionen über biefelben S^ei'te bon gri)§ter SSebeutung finb, an biefer ©teile jur WiU t^eilung ju bringen, ©omit Inurbe alfo mir ber 3luftrag t^eil, ba§ 2öolfen= büttler, folnie ba§ ®re§bner $pfoltermanufcri|3t für 35anb III in Bearbeitung 3u nehmen. Über bie bei ber |)erau§gabe befolgten @runbfä|e ift ein 5Rä()erey in ber Einleitung angegeben.

^ie ©tfjtüierigf eiten , bie fti^^ meiner 5lrbeit entgegenftettten , geigten fic^ größer, al§ bei ber Vereinbarung über biefelbc attfeitig angenommen Inorben toar; ba'^cr tnurbe onc^ mefir al§ 3'al)re§frift pr Sßottenbung biefe§ 33anbe§

VIII

erforberlicf). ^unät^^ft er^oB fid^ fd^on eine unt)orI)cr(icfc[)enc C^rftfjtocrung ber ^2lr6eit, a(§ ein 23crgteid^ bc§ ®re§bncr ^pfnhnenmanuicriptes mit bem Seibe= mannfd;cn ?l6bru(f bcffelBcn ba§ unertüartctc C^rgebiüf] lieferte, ba^ biefe (5bition be§ fietüä^rtcn 5Jlcifter§ bocf; nii^t jenc§ ()öd)fte ^JJJaß öon !i)erlä§ti(i)feit Bietet, iDctc^eä toii fonft bei feinen 5^hiBücQtionen öon t)ürn()erein an^unclinien gcltiöljnt lüaren. Ratten bie 3nnef)menben 2s(^t)xc feine .Uvnft nt1d)tüäd)t ober l)ntte nnd) er e§ erfahren müffcn, bafe bei Qnf)altcnber 5b\'frf)äftignng mit einer fo nngreifenben Strbeit, tok e» bie Gntjiffernng einer fdjtuieriflen .'panbfdjrift ift, aud) bie ert)ro6tefte ,^raft mitnntcr erfc^lafft nnb bie Spannfraft nad)= (ä§t: jebenfattS fonben fid) l)änfiger ^"^1^- id) öernuitt)et t)atte,

nnb bem ncncn ,f')erony9c6er tonnte bal^er bie il^crpf^id)tnng ,]n einer öotI= ftänbigen GoUationirung ber nmfiinglic^en .söanbfd)rift nid)t erfpart merben. Xa^ id) bicfe jeitrauBenbe ^rBeit mit ''JJhi^e nnb of)ne ÜOereihtng üorne()men tonnte, ba§ banfe id^ ber @ütc bes 2]orftet)er§ ber Atöniqlic^en 5i?iBliotf)ef ,511 5Dre§ben, §errn öofrat^ Dr. f^örftemann, ber mir jene .f')anbfd)rift monatelang jn Bcqnemcr SSenniumg anöertrante. ߧ ift mir babei ebenfo 5pflid)t ipie Öer,5en§fac§e, l)ier öffcntlid) anSpifpredjen , baß tro^ jener nidjt gan] fcltenen ^rrtl)ümer SeibemannS ^^nBlication boc^ ben Üi'nl)m einer £)od)Oerbienftlid)en ^llrbeit beanfprndjen barf. 6§ ift immer leid)ter, binter ber 'ilrbeit eines 5(nbern ber DJad^lefe "galten nnb i^m <5^ebler nadbymicifen , aU jum erftcn ^JJlalc eine berartige ."öanbfdjrift betniiltigen. Unb bie Gntberfnng Hon ,^rrnngcn in ber ^^Irbeit eines fo beUiäbrtcn nnb trcfflidjen i^ovgängcrc' ba,]n be§ ^JianncS, bem id) felbft bie erftc -Anleitung ,5nm .Sjanbfdjriftenlefen öer^ banfe — mat^nt mid) baran, and) für meine l^icr nad)foIgcnbe erftc '^lusgabe be§ äüolfcnbüttler ^pfalter» ber nad)beffernbcn .^onb eine» fpätercn 5^orfd)er'? getnärtig jn fein.

SBeit größere .^)emmniffe erli)nd)fen mir bei ber ä3earbeitnng be§ äl^olfen= biittlcr ^-Pfalters. ^Inar bie grof3en Sd)H)ierigfeiten , tt)eld)e bie .s>nbfd)rift felbft bietet mit ibren minjig flcinen, oft nnr mit ber l'npe ju cntjiffernben, oft fd)on öerblafjten Sc^rift3Ügen, i^ren jabllofen 'itbfürjnngen , ber nnig= matifc^en ^orm öieler it)rer Öloffen, für ti)eld)e e» erft ben redeten ^^Intj ,^n finben galt n. bergl. — biefe £d)h3ierigfeiten boffc id) im ganßen gliidlid) nberlnunben ,yi f)abcn. (Sine längere ^orübnng im l'efen lateinifd)er ^nfnnobeln, folnie anbaltenbe i8cfd)äftignng mit .<panbfd)riften be§ 10. 3lo^i"bitnbert» i)at miä) baf)in geführt, ba^ id) mit bem frenbigen 5i?elriufetfein biefe ^Krbeit au§= geben laffen fann, biefe bisher uns nod) berfd)loffene ßrftling§arbeit l'utl)ers im großen nnb gan,^en richtig entziffert nnb fomit ber l^ntt)erforfd)nng 3U= gonglid) gemad)t ,]u baben. 'ilbcr unt)orl)ergefel)en haaren bie Sc^tnierigfeiten, n5eld)e bie S5enn|nng ber .<öanbid)rift mir machte. ^\ä) mufete l)ier bie inbircften ÜJad^luirfnngen beö befannten ^31ommfenfd^en 3?'ronbnnglüd§ erfabren, inbem bie bnrc^ it)re Liberalität betannte äüolfenbüttler iBibliotiSefsöcrlnaltniig ebenfo \mt ba§ -öerjoglidje ©taatsminifterinm in ^rannfd)Uieig, trolj ange=

23ottoort.

IX

legentlic^er ^VLx\pxaä)e be§ 5Pxcu^if(^en (SuItuSminiftetit , eine SSerfenbung ber Öanbfcfjrxft a6le£)nten, tf)eil§ unter §intt)et§ auf ben SBert^ unb ben ^uftanb berfelben, t§etl§ unter SSetonung be§ Umftanbe§, ba§ biefeI6e aU „cimelion" ben S5efu(i§crn ber SSiBItotfie! ntc^t auf längere !S^it entgegen tnerben bürfe. <So tnar iä) barauf angelütefen, nur an beut 5luf6ert)a^rung§orte fe(6ft bte, eine StrBeit öon ettna 100 S5iBliott)ef§tagen 6eanf|3ru(^§enbe S^ranSfcription ber §anb= f(^rift öorjune^men. 3)er fiefonberen gütigen SSerlnenbung be§ öerrn ^profeffor Dr. öon §einentann §aBe iä) e§ gu bonfen , ba§ mir einmal auf einen 'falben ^onat bie Überfcnbung bes 5}lanufcript§ auf ba§ l^iefige ^Proöinjialarc^it) 16e= milligt tüurbe; al§ mir bann gum 3h3eiten Wak bie gleiche SSergünftigung freunbli(i)ft in 5lu§fi(i§t gefteEt tnurbe, tuiberfufir mir bie Snttäufc^ung, ba§ bie SSerlnaltung be§ Äöniglid^en ^roöingialarc^ibS bie ?lnna§me ber §anbfc^rift ab= lehnte, inbem fie ertlärte, nit^t genügenben 9?aum jur SSerfügung gu ^aben. 2)ie in biefen 2ßerl)ältniffcn liegenbe (Srfi^ttierung ber 5lrbeit ^abe iä) Inenigcr um meinettüitten , al§ im ^ntereffe ber |)erau§ga6e felbft bebauert: benn e§ Inor mir nur feiten möglich, Beim ?XBbruc£ meiner 2lbfc§riften nod§mat§ auf bie Driginal^anbf(J)rift gurüifjugreifen ; unb bot^ gelingt Beim £cfen einer fo fc^toierigen .§anbfii)rift niiiit Meö Beim erften SSerfuc^, unb gern ^ätte i(^ biefe unb jene ©teile nod) einmal Bei ber ßorrectur be§ Srutfeö berglic^en, um f)k unb bo eine Unfic^erljeit burt^ iüieber§olte 5|5rüfung ber .&anbf(^rift ,^u Bcfeitigen. S)a^ ic^ an öereingelten Stetten ein [?] in ben %tit t)aBe fc|en müffen, ba§ Inotte man eben mit biefen 2]crl)ältniffen entfd^ulbigen. ^^uc^ mu^ iä) Betreffs ber nad^folgenben Einleitung barauf au§brüc£lii^ l}in= ineifen, ba§ id) le|tere nieberfc^reiben mu^te, e'^e ic^ in ber Sage mar, ba§ gange ^Dlateriol Beiber §anbfd^riften bottftönbig burt^gearBeitet gu l)aBen ; bal)er trage id) t)ier noä) einige SSemerfungen mä), bie fonft in ber Einleitung ii^re ©tette gefunben fjaben tüürben.

SSei ben öon mir Beigefügten 5lnmerlungen l^aBc ic^ bie Slenbenj t)er= folgt, einmol mä) ^öglid)feit f eftguftetten , Ineld^eS literarifd)en 5(pparate§ fi(?^ £ut§er bamalS Bei feinen SSorlefungcn Bcbient ^at, iüie Ineit er in feiner Spgcfe felBftänbig ift ober trie meit er auf ber SlrBeit feiner SSorgänger fu^t, Befonber§ auc^, tnie meit er auf ben @runbtej;t be» Gilten 3^eftamente§ 3urüc£= greift. E§ barf in biefer S^egictjung conftatirt toerben, ba§ an ben ga^llofcn (Stetten, an inclc^en er auf ben „Hebraens" öerineift, er niemals ben @runb= tejt fclBft barunter öerfte^t, fonbern faft au§nal)mölo§ ba§ Psalterium iuxta Hebraeos Hieronymi,^ mitunter bie ÜBerfcljungen be§ £^ra ober SSurgenfiö,^ gang öereingelt auc^ bie 9{eud)lin§. ©eine ^eBräif(^en Etymologien gc^en fömmtlid^ enttüeber auf §ieront)mu§ unb Sluguftin ober auf ba§ l)eBräifd)e

') a]on bicfetn fcenu^tc iä) bie 3tu§golje tion ^anl be Sngatbc, Lipsiae 1874. -) Siefe 6oinmcntatoTCn (ngnt mir Uor in beut ^'■■''^"'"f'iF" 2)vucE bcv Glossa ordinaria 33afel 1501, toel(|er bittd) ein ©ii)Vfiticn ©ctaftian SSvatttS eingeleitet tnirb.

X

SSortDort.

Kei'ifon 9ieud^Iin§ ^uxüä. ©obann fam es mir baraiif an, biivc^ fpccicitc ^Jac^tDcifung in jebem einjelncn ^atl ben S5eh3ei§ 311 führen, ba^ bic öon £ut§er fo häufig citirte „Glösa" ftct§ unb au§i(^üc^ü(^ auf feine eignen in bei- SäJoIfenbüttler ^anbfdjrift 6cfinblicf;cn Ojloffen, nic^t auf bic mittelaÜer^ Iic§e „Glossa ordinaria" ^u 6c3ie()en ift. 'ilu^cr ben 6i6üfd;cn CMtaten I)abc id) and) anbete natfjgcrtiefen, folueit icf) e§ bcruTod)te; mand;e5 niufjtc id) ü6crge()eu, tüeil mir ^ier bie erforberü(^en (iterarifdjcn .^ilfömittel nirf)t .pigiingüd) loaren.

S)a§ ic^ bie attueicf)enben fieSarten ber in |)aüc befinblid)en 3{6fcf)rift be§ 2[ßolfen6üttler ^fa(ter§ uid}t notirt ^abe, mirb narf) bem auf 3. 4 u. 5 äJc- merften nid^t erft einer längeren 23cgrünbung bebürfcn. Um eine 5>orfteIIung öon bem Sßert^e ober Unluertfje biefer erften Sransfcription beo fo fd;unerigcn ^Jlonufcripta 3U geben, t^eile id) l)ier 5|.^falm 22 (23) in ber v^oun mit, in tt)elc?^cr er ficf) auf 6.163—165 jener ?(bf(^rift befinbet, nur ba^ id) itju tl)pogra|}^ifd) belauf § bequemeren SSergIcirf)» genau fo anorbue, lüie id) c§ mit meiner eignen ?tu§gabe getrau ijabc, Dcrgl. 5. 13!). 14o. ^JJian fann ficf) ()ier überzeugen üon bem felbftöerfertigteu ^^falmcnterte, ber babci untergcfd)oben ift, ton ben ^luöloffungen, ^2lu§fd)mücfungen unb fonftigcu 'ilbmcidjungcn, bie er auftoeift. @§ märe eine tt)ertI)Iofe 23elaftung unfrer 'Ausgabe getncfen, loeun Xüix alle ä>arianten biefer ^ilbfc^rift Ijätten aufncf)mcn moUen. Übrigen» be= ginnt in bicfem ^Jknufcript bei 5pf. 45 bie .^aub eine» anberen Srfjreibcr», bic ''-Wbfdjrift mirb attmäl)lid) .^uocrläffiger, aud) [)ört jene miUtüvlic^c 'yinbcrung bc§ Vulgata-2eyte§ auf. ^d) [)abe bem 5I;'ireftor bcv ^rancfefd)en '^luftaltcn, .sbcrrn Dr. g^ritf, bafür meinen ()cr,zlid)ften Sanf ab,yiftütten, bafj er bie y^cnutiung biefer .^anbfc^rift mir auf§ entgegentommcnbfte geftattet unb erleichtert l)at.

PSALMUS XXIII.

De Ecclcsia laudantc Christum pro crmlitinne., fpihrrnnfionr, hnin/nifntr et (iratia,^ ac dr rrfrctinne in Sacramcnto mchnristine.

Psalnms David: Dominus lesus Christus verns Dons j)asfor ninis, non deficiam' (hono).

In xrvis (viridariis) segctis feracihns facit me rccnmhrre in Scriptlira Sacra, vel in Ecclesia, nbi pascuntur vorbo Dci: nd nrjuas trnn/jnillissimas rofoctionis spiritualis, in qua per scri])tnrani sacram proficio et nutrior, deducit me Animam nimm convrrtit; dnc.it ma in semifis insfitinr fidei corani Deo propter nomm suuni ut glorificetur, non proptcr mcrituin nicum. Etiam si amhidavero in vaUibus umhrosae'^ mortis, ubi sunt mali, haeretici et t\Tanni,

GLOSSA: ' Quia sec. Apostolum Christus omnia in omuibus est et facit, ut sanctis omnia cooperentur in bonum, ideo in nullo deficiunt. ^ Qonf. Ies.9,2. Luc. 1, 79. liabitantibus in regione unibrae mortis, quae videtur esse huius vitae miseria, quae, licet mors non sit, tarnen est vita morti similior et propior, quam vitae.

') benignitatp et gratia finb jiatf) bem ®cict)macf bce ^Ibfcfjrcibcrü iDilltiirlirf) sugcfiidt.

25ottooTt.

XI

non timebo malum, quia tu mecuni es per fidem et gratiara; virga^ km et haculus tuus Evang. directionis et castigationis, baciüus sustentationis et consolationis, haec me consolantur.

Paras coram fade mea mensam: per mensam intelligi qnoqiie potest sacramentum corporis et sanguinis Domini in Ecclesia, qnia ibi roborantur et angentur dona gratiae: adver sus inimicos meos homines camales et impios liuius seculi, peccata et diabolum: wigis oleo captit meum oleo gratie et laetitiae animum et spiritum meum: ca2ix meus abunde plenus est ita ut clarificet me et praeclarum faciat spiritu. Pleni Spiritus sancti coram seculo ebrü videntur, quia loquuntur spiritualia, quae non intelligunt carnales, et carnalia bona nihil curant [Ebrietas Spiritus facit, ut coram seculo ebrü videantur et stulti, quia loquuntur spiritualia, quae non iutelligimt carnales, et carnalia bona nihil curant, sicut ebrius facit. Verumtamen tunc sunt non solum clari sed et praeclari [et] in spiritu coram Deo illustres videntur Ps. 15.] Immo honum et gratia prosequentur me, ita ut proficiam in gratia magis ac magis, omnibus diebus vitae meae: et liabitdbo in domo Domini in ecclesia Dei in longiftidinem diertmi in sempiternum.

GLOSSA: ^ Verbum Dei dicitur virga Ps. 2,9 et 45, 7 et haculus, quia corda spe sustentat et consolatur. Quaecunque enim scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt, ut per patientiam et consolationem scripturarum spem habeamus. Rom. 15, 4 conf. et 2 Tim. 3, 16.

S5etreff§ bei* Drf^ograplite ift bem auf 6. 9 u. 10 SScmerlten nod^ ^olgenbeS l^inäujufügen. ben ja^llofen f^ällen, in tr)el(i^cn bie beiben §anb[(|riften ? im ©inne öon ae antücnben, ^a6e ic^ ein einfaches e eingefe^t, bo ft(^ niemals bie öolle (Schreibung ae ^^anbfchriftlidh ^ geigte; nur ba ic^ einmal Bei einem (Sigennamen im Stnfang bie öolle f^orm ongehjenbct fanb, ^abe i(^ bei ^Ramen biefer 5lrt ein ba§ SBort beginnenbeS ? mit M ttiieber= gegeben, ^n ben bicl feltneren fällen, in töelc^en ? im ©inne öon oe an= getöenbet ift, IjaBe ic§ bagegen im ^ntereffe ber i)eutlic§!eit bie Sluflijfung in 08 öorge^ogen. <5o l^atte \^ anfänglicf; aviö) bie f^^ormen f?ci, f^cisse u. f. Jo. in foeci, foecisse u. f. tü. umgefe^t (öergl. S5b. I ©. XX), i^abe aber in ber 3lüeiten §älfte be§ S5onbe§ biefe 2:ran§fcription unterlaffen, ba mir bie '^\6)ixa,- Mt berfelben nid;t ganj jtneifelloS ift; benn Suf^er fc^reibt auc^ egi (öon ago) unb tüirb biefe Q^orm faum al§ cegi, fonbern öielme^r al§ ajgi meinen.^

%k 3o:hlreid§en ©teöen, an toelc^en Sut^er mit falft^^er (Sopitelangabe SSibelftellen cittrt, ober an toelc^en er biblifc^e SSüd^er mit einanbcr berh^ec^felt,

1) 3)iefe bcffctc itnb boüftnnbtgerc Scjnng ber ©teile ift am 9knbe toon anberer ^anb liQ^getrogen. 3tttbcr§ im^it ficf) bnrtn ber gebrucf tc 5piatmentej;t Sut^er?. 3}oc^

fdjeint mir bei feci immerhin niöglid;, bofe eine irrige 3tnalogie&itbitng a« fecundus, foecundus bie Umbiegung in foeci erftärt.

XTI

Sßortoort.

3. SS. SefaiaS u»"^ 3e^"cnÜQ§, (S^ronif unb SSüdjcr ber Könige, bic ücrfdiiebcnen Salomoö Dramen tragenben Srfjriftcn unb ^efu§ ^ixaä), l)abc iä) im leyt unöeränbert gelaffen; fie befunben, ba§ feine (Sitatc in i^rer großen ''JJlef)r= 3aI)I frei au§ bem @ebäd}tni^ gegeben finb. 2)ie 5i?erirf)tignng giebt in biefen {fällen bie 9tanbnote.

2tn ben nic^t feltenen ©tcHen ber 2)re5bner .§anbfd)rift , an lüelc^en iKanbbemerfungcn i3ut^er§ burd^ ba§ 25ef(^neiben ber öanbfd^rift öcrftümmeü toorben finb, l^abe ic^, folneit icf; mit OoUer Sid^er^eit meinte ergän.^en 3u tonnen, bie fe^Icnben ^uc^ftaben, Silben unb SBörter in curfiöer Schrift nachgetragen; tno ic^ nur jloeifeKjafte S>ermut^ungen l)atte, f)a6e id) fo(d)e jurüctge^alten unb bie Süden burc^ 5puntte be^eidjnct. SBorte unb Sät^c, tüeldje Suf^er in ber .§anbfd;rift burd)ftrid)en l)at, t)abe id) aufgenommen, foiüeit fie ein fac^lid)e§ ^ntereffe bieten; \vü5 bagegen nur al» 8d}reibfel)ler, (Sonftructiouöänberung u. bergt, in S3ctrac^t fommt, tjabe id) Dom ^.itbbrud au§gefd)toffen.

3ßon mand)em ^reunbe ift mir mä^renö ber ''ilrbeit an biefen ^fatmen= commentorcn ein gelriffe» ä^cbaucrn barübcr auogefprodjcn Inorbcn, ba^ id) müijfelige unb jeitraubenbe Strbeit an einen ©toff üerh^enben mü§te, ber bod) rcdjt unergiebig fei, ba ber ©olbtörner nur menige in biefen Sdjrifterflärungen ]u finben feien, bie bod) nod} fo gauß in ben aucigetretenen ÖJeleifen einer mit bem bierfadjcn S^riftfinn itjre ()aIttofen .fünfte treibenben (^regefc ein()crgef)en; aber id; mu§ befennen, ba^ mir oicfe ?trbeit met)r unb me()r lriertt)t)oII gc= iüorben ift, ba fie auf ©djritt unb Sritt beobad)ten täßt, h)ic in ben alten formen ein neuer ©eift fic^ regt, toie eine neue 2;f)eologie fidj Dorbercitet, jene Ueffeln burd/bred^en mu^te. Xia§ ift meine Jyreube im 2?IidE auf ben glüdtic^ öollenbeten III. 2?anb, ba§ burd) it)n bem Stubium bes toerben^ ben 9ief ormator§ , ber Initia theologiac evangelieao, nunme()r ein umfäng= lieberes unb leidjtcr ju überf(hauenbe§ ^kteriat al§ jubor bargeboten loirb.

S)a e§ nid^t möglich mar, ben boppelten ^Pfatmencommentar in einem SBanbe äufammcnjufaffen, fo mirb ber 9}eft (5Pf. 84 [85] — 150) in iöanb IV nad^folgen. %U güttung biefe§ IV. 2?anbc5 follen bann nod) anberloeitige ■Documente ber l)omttctifdjen unb ei-egetifd;en l()ätigEcit \iutl)er5 au? ben Satiren, meli^e öon ä^b. I unb II unfcrer ^ituggabe umfaßt luerben, jur i^er- öffentUd;ung fommen, «Stüde, bie ioir (janbfdjriftlidjen ^u'i^'cn ber neueften ^ett 3U öerbanfen t)aben.

^Dlagbeburg, Palmarmn 1885.

'Ih-ofiiiDV unb cii'iftl. 3"iP"tüv diu .iUoftcv U. 1. gr.

Slad^träge mtb 85erit^ttgungctt.

3ur ßinleitung:

@. 4. @iu glücfUc^cr gunb t)at faen ^erauigeber eine nodj ältere Grtoäfjnung ber 2BoIfen= Büttlet ^ßfalinengtoffen entbcden loffen, al§ ba§ bort erlt)äf)nte ^^ug^ife S'of)- Sßiganbg bon 1587. flammt bon 1571 unb lautet:

„35tefe fedjS.^e'^enbe 5ptebigte tjobt iä) @. ®. önb @t)tn batumb bebiciren toolten, btelneK id) tocia ba§ biefelbige, Suttjcti toexbe fd;rtfften tjoct) "galten, lieben, eljrcn tinb gerne lefen, bnb auä) jur anjeigung ber baucfbarleit, luegen ber guten befoberung fo mir @. 65. bamit getl;an ba§ fie mir eine gute jeitlong, ba§ fdjöne ^falterium fo ßutl}eru§ mit feiner eigen §anb burc[}au§ ßommentiret, önb Ijer; nad) bem ßljrniirbigen frommen alten §errn ^acob Spropften, ''^far = ^errn ju SSremen beret)ret l;atte, bon toeldjem e§ SLeftamentötoeife an cud} tome, mir toeil id} ben ^ßfalter 5|jirebigte günftiglid) gelicljcn, bnb bertrainet Italien. 2öeld;e§ SBud; bod) fonfteu 6. ßljrn. ol§ einen fonbertid^en lieben ©djoti nidjt gerne toeit bon fidj fomen loffen, bnb l)at mir atoar biefelbige feine 3lrbeit Sutl)eri ob fie tool im onfang, ba er nod) toiber ben Saijft ju fdjreiben nicf;t angefangen, bon il}m gefertiget toorben, nidjt ein toenig ju meinem 2öerd ber Sabularum in SPfalterium^ gebienet."

So 6t)tiacu§ ©Langenberg „am Dietoen Sai^^löge 1571 in %l)al 5Jian5felt" in einem ©djreiben an „Solian bon §ilbe3t)eim, 3lmjjtuertoalter auff ©tedelberg", in feiner (Sdjrift: „Sie XVI. ^rebigt, || fSon bem tuto-- \\ en 2)iener föottes So= || ctore 9J!artino ßutljero. II SCßie er fo ein bleiffiger |)e= || toer bnb Strbeiter auff bnfcrö || ■gtgrrn ®ottc§ aSerge || geluefeu. || ®urd) || 6t)r. @f)angenbcrg. || 8°. (Sebrutft in ßiöleben buri^ Urban ©aubifdj. M.D.LXXI."

©. 10 ift 3U ben Siteraturangaben nadj^utragen :

Dieckhoff, August Wilhelm, Dr. Consistoriiilrath und Professor der Theologie. Die Stellung Luthers zur Kirche und ihrer Reformation in der Zeit vor dem Ablaßstreit. Rostock. 1883.

©. 110 3. 40 lieä falsum, nid)t filium.

©. 278 5lnm. lieg ftatt vi^ unb bergl. S. 605 3lnm. 2.

©. 335 3. 19 lies iocale (b. i. Sutoel), nidjt nobile ; bergl. ©. (304 3lnm. 1. 3- 34 lieg misere ftatt miserere.

©. 345 3- 12 ift JU ber ßtljmologie „Saul abutens" liinjutneifen auf Hieron. Opp. Paris. 1579111475: „Saul petitio vel habitans vel abutens vel abusivum eorum". 3^^ ßrttärung biefcr bcrlnuubcrlidjcn 2)eutung beä 5Jamenö ®aut tl^eilt <f)err ^^rof. D. üticljm freunblid)ft ^Jolgcubeö mit: „'b^xa toirb nad) ber SJebeuyart ninin bxir ober ^jx© (Dt. 18, 11) mit Sejug auf 1 ©om. 28 (bergl. bcf. fli. 6 unb IG) burd) xexQijjuei'o? gebeutet (bon /(j«(Tt9-f«) = einer ber einen ®ott ober ein Drafel befragt l;at. (Scrgl. Onomastica sacra, ed. Paul, de Lagarde, Gottingae 1870. p. 198, 44.) 2)ie§ x€%Qr]iuEi^og l)al .§ierortt)mu§ bon /(j)/(7i9-f« abgeleitet, unb au» bem nlfo getoonncnen utens, tooljl in §inblid ouf ben 5Jfif3braud) ber Äonigsmadjt, ein abutens gemad)t".

©.410 3- 30 füge ju bxm ßitat .^oljel. 5, 11 noä) 7, 5 l^inju.

*) (Sine ©(^^rift ©fjongenbergS, Uon ber i(^ einen %xuä biS'^er noii^ nici^t '^abc ermitteln tonnen.

3 n § a 1 1>

Seite

Dictala super l'sallciiutii 1513 — 1516. ( Söülf cnBüttler uub Svesbncr

gjlanufcript.) Ps. I-LXXXIII [LXXXIV.] 1

Dictata super Psalterium.

1513—16.

Sutt^ev am 27. mäx^ 1519 bie äöibmung an i?urfürft gfriebrid) mebcv-- f(f;vie6, mit tocldjer et bcn erften 2;l)ci( feiner Operationes in Psalmos bev Cffent= '{icf)feit üBergeBen tt>oIItc, ba naT}m er h)ieberI)DÜ ^Bepg bavanf, ba§ et fcfpn einmal in 2BittenBevg ä)or(efnngen üBer ben ^faltet ge'^atten f}oBc, f)iev otio ben ©rtrag feiner 3tt>eiten ä)orIefnng üBer benfcIBcn barBieten itioEe: „iam secundo in Vnitten- hevga tua psalterium profiteor." Unb er tnav ftc§ eine§ fjortfcfiritteö Betonet, ben er fettbem im 33erftänbni^ be§ ^fatmenrt»orte§ gemodjt; er berfic^erte : ,et mea quoque secunda haec professio a prima longe lateque diversa est." Söir ftnb in ber ßage, ben 33eginn unb bie S)aner jener erften 'Jpfattertection noci^ jicmticf) genau Beftimmen ^u fönnen. So'^ann Otbefop (tigt. SSb. I, 394) Berid^tet nämtid) 3nm3'at)re 1513: bü^er fülben Sibt tjoff ann m. Sntfier ben ^ßfatter S)aöibt

t^o tefenbe, nnb ltia§ bar ftittid; B^ unb tjabbc bete t^o^orerä." ^a^u ftimmt, ba§ in jenem Saläre in ber Sruderei bon ^ol). ©rnneuBerg in 2ßittenBerg ,apud Augustinianos" ein tateinifd)er 5pfaUer crfc^ien (batirt „M.D.XIII. VIII. Idus Inlias"), beffen @inrid)tung mit ireittäufigen 5Heit)cn unb Breitem 9tanbe ganj ben IngaBen entfprid)t, mie fte Dtbefop Betrefft ber erften ^öortcfungen 8utt)er§ üBer ben 5RömerBrief mac^t : „S)e 3)Dctor tjobbe Bi So'^ann ©runenBcrd} bem 5ßoifbruder BefteEt, bat bc Epistolae Pauli be 9iige eine tüitt) bor ber anbern gebrudet mart, untme ©tofereng mitten." @§ tann nid)t jlreifettiaft fein, ba^ auc^ biefer tateinifd)e ^fatter ju gteidjem 3lfcde bon Suttjer fetBft für jene feine erfte SSorlefnng Beforgt njorben mar. S^ren 3lnfang merben mir olfo in ben Sommer 1513 fe|en bürfen. S)a3U ftimmt oud), ba§ ßut^er in fpäteren 9]iittl§eitungen an§ feinem ÖeBen biefe aJorlefung aU bie altererfte unter feinen ßectionen über BiBttfd^c 6d§riften auf= gefü'^rt unb fie tu unmittelBarem 9lnfc^tu§ an feine Soctorpromotion genannt l^at.

Sange Qtii ^inburd) uatjm fie il^n in 3lnfprud). (Srft ^u 3ißeil)nad)ten 1515 Inor fie il^rem 9tBfc^In^ na^^e gefommen. S)enn au§ feinem 3?riefe an ©patatiu bom 26. S)ec. b. [ni<S)t 1516] erfe'^en tüir, bo^ man it)n bamat^ um U5eröffent= Sut^erS aSßexfe. III. 1

2

Dictata super Psalterium. 1513—16.

lid^img feiner „dictata super Psalterium" anging, unb ba^ er bicfe oud^ in ?lnafid^t fteüte, fobalb bie 5.^Dv^efnng üollig gcfrijtoffcn fein lüüvbe. S)orf) ertiävte er ^ugletd^, feine Wn^arbeitnngen bebüvften bann erft nod) einer (eljten -Keöifion nnb Über- arbeitnng, fobafi er fic nicf)t brncfcn (äffen tonnte, lüät^renb er fclbft uoni Xrucfort af)rt»efenb tuäre. ®er HDrncJ werbe batjer bor ^Beginn bcr Jaftenjeit 1510 nid)t beginnen fönnen. 9lber nocl) weiter fc^ob er i[;n IjinanC'. ?(ni 26. Cct. 151G be3eid)net er fic^ in einem '-Briefe an ^of). Cang', in nn-ldjein er bie JyüUc t)on ©efc^ftften nnb 9(rbeiten fc^ilbert, bie gegeniuärtig onf iljni (ofteten, and) als „colleolor Psalterii'-, b. l). Wenn Wir feine 95cmertnng öom 26. S)cc. 1515 ,?ed . . non ita sunt collecta, ut me absente possint excudi" baniit öevgteictjcn, o(§ mit ber atebifion nnb ^ufammenfteHnng feiner l'oricfnng für ben Srnrf befctjäftigt. • Söie Weit er mit biefcn Äiovbereitnngen gefonimen, evfatjven wir nirijt: jebenfaüe, ber fo lange bon if)m geplante Srnrt wnrbe lueiter Ijinanegefcfjoben nnb nnterblieb ^nte^t ganj. Iro^bem finb nn§ bnrct; ein giinftigee ÜJefdjirf jene (vrfttingearbeiten beö doctor in hibliis erhalten geblieben, nnb .^war in boppelter Weftalt, nnb - Wae il;rcn SöertI) nocf) erl;öl)t — in boppelter eigent;änbiger '•Jiieberfrfjrift l'nttjcre.

A. SBoIfcnbütttcr 5pfattev.

®ie t^ierßogtidjc SBibliotficf jn SBolfenbüttet befiijt nnter iTjrer Sct^en^würbig- feiten ein (fremptar bee borerwätjntcn für biefe i^orlefnngen f)ergefte((ten Iateinifcf)cn !:^!fattcrä, in Wetd^e^ l'ntf^er felbft tt)cilc> in (Vorm non Sntcrlineargloffcn, tt^eile in ©eftaÜ längerer iRanbbemerfnngen eine bcrI)ä(tniBniäftig fnrje, nieift notijenl;aftc Snterpretotion eingetragen tjat. %cx %itd beö Srucfes (antet:

,SEPHER THEHILLIM HOC || EST LIBER LAVDVM || SIVE HYM- NORVM II (QVI PSALTERl || VM DAVID || DICITVR) || VERSl I| CV || LIS SINGVLIS \N NVME, || RVM ET ORDINEM VE, || lerf- redudis. additifc^ lilulis electifl". trüflatis füma jj riis fup oOs pfalmos ]| diligenter cafti |! gatus. Ij" [Signatur: 71. 4. Tlieol. 4'".] finb an^er bent litelbtatt nnb einem bie Praofalio entf)a(tenbcn 3?(atte W nnnu-rirte 2?tiitter 4'", bon benen jebori) bao onf bie l'raolatio folgenbe i^t. 1 onggeriffen unb berloren gegongen ift, fo bo^ nur II-XCIX bort)anben finb. m. XCIX^ bringt am (2c^In| bie Srnif angäbe: ,Vuittenburgi in officina loannis Gronenbergi. || ANNO. M. D. XIII. VIII. Idus lulias. || Apud Angnftinianop. ji"

S)a§ 33nrf) ift in einem 'lU-rgamentbanbe, auf beffen 5l?orberfeitc in rnnber C^infaffnng ein 53ilb «ntt;er§ mit ber llmfd)rift: DOC. MAR. LV. INSILENCIO- ETSPERITFORTITVDOVESTRA f [le«. 30, 1.-,.] 9(u^er einigen 5I?orfai3blättern, finb nod; eine ^Injat)! nnmcrirter 331ätter borgebnnben in ber Söeife, bo^, auf 33L 1-3 ba§ litelbtatt beö ^^fotterS al§ 351. 4, btc Praefatio oU 331. 5 folgt,

') ^icfc S^ciitiing bei aßortc§ collector fd)ctnt mir ben ^ox^m Uor ber nnbern nod) ncitcftni-3 Don ^r. .ßüd)cmnciftcr t)crtf)cibi(]tcn .yi Dcrbicneii, bnf] firi) iuiinlid) l'. ]toax loctor Pauli, aber nur collector psaltorii nenne, lueil er, bcö .f)cbrnijd)i-n nodj iintnnbiti, fid) ^tcr bnrdjnus an bie \)(niid;tfn friifjorcr 5(ii6(oncr (jnbc f)n(ten miiffcn; er fjnbe n(fo mit bicfcm brud bie Un)cUiit(inbi(^fiMt feini-r '•;!fnlmi-nertlnruu(i finf!cftef)en tuodoii.

Dictata super Psalterium. 1513 — 16.

3

bann folgen S5(. 6 — 13 ol§ @inf(^o(tung, enblid) ba§ erfte et^^aüene S5(att bes ^faltevtejteS Folium II a(§ m. 14, foba^ atfo Fol. XGIX be§ S)ru(feg = 351. III ift. 3)te ongeBunbenen SSIätter entljalten 1. einige t^eifö eingeflebte, tl^eil^ ein= gezeichnete SSitber; nänitid} a) ein 9JtebaiIionBiIb ßut^erg mit ber Umfc^rift MARTINVS-LVTERVS-DOGTOR-, tüelc^ent b) hinten ot§ ^jßenbant ein Siib mdanä]= tfjong entfprid)t mit ber Um[(f)x-ift PHILIPPVS X MELANTHON di; c) einen .f)o((5ld}nitt Sutf)er§ ole Wönä) (ober ol^ne |)eiligenfchein nnb SauBe), tüie man i^^n an§ ben ^tugfc^riften be§ 3af)re§ 1521 fennt; eine barüBer Befinbtid^e 2{uf= f(^rift, bie lvar;rtf)ein(id) Bon ^Jietaniti^onö ^anb ftammt, (antet: TS LOYTHPOS EIKQN l-ti Movd[xovy dvtog, imb bie llnterfd;rift t)on gteidjer |)anb: Fulmina erant linguae singula verba tiiae. S5on biefent 58itbe Befinbet cl) ^inten eine nnBoüenbet geBIieBene 6opie Ocber^eid^mmg) in üergrö^ertem ^Jca^ftaBe. @nb(i(^ e) auf 331. 7 ein in 5arBen au^gefüf)rteg ^ortrötBilb eine§ ©ele^rten, tt» a^rfc^einlid^ ein S3itb be§ Silemann .&epufiu§.

2. enffiaüen biefe SSIötter (Sin^eic^mingen, tüetd^e üBer bie @efc!§it^te biefeg 33ni^e§ 2tuffd)ln| geBen. 5^ömlid) a) auf 33(. 8 ben :§anbfd)rift(i(^en %itd: THESAVRVS AVREVS, ET || INITIVM STVDII THEOLO-- !| GIAE SANCTI LV= II THERI. II b) eine ßrHärung be§ Befannten t?rcunbe§ Sutl^er^, bes Wremer Gieifttici^en Sa^oB 5|5ro^)ft, njeldje lüörttie^ alfo lautet:

„Ego lacobiis probst senüor huius ecclesie bremensis hac manu mea propria testor & affirmo hoc psalterium mihi dedisse Rdum virum Doctorem. sancte memorie martinum Luterum, quod ipse scholijs ornauit manuque sua (exceptis duobus primis psalmis, quos reuerendus vir dns tylmannus Hessusius doctor theologie illustrauit) a fronte vsque ad caJcera totum scripsit. Hoc ipsum psalterium mihi dedit Lutherus vir dej, quod postea dedi pio viro amico meo Hans Hildesem. Hoc testor mea manu.

3d SacoBu^ pxo^t [sie] Befenne bit mibt mt)n et)tant l^anbt bnb f^eBBet gr^erne gebaen B^) batte frucfit Beftet pf.C?)"

c) 5Xnf bem ^ßorfa^Btatt Befennt .^ane Bon i^i(be§T)eim , ein l^ö^erer Dfficier ju 33remen: „but!^ Sßoed) geljorbtt ■'ganfj üan ^iilbeftjcn, metc^s cl)X m\)t [ö^ — (iu§= geftridjen] funberlid)er borfenunge bnbe gunfte 3IU einr tiorerunge Bnb groter frunbt= fdjofft erlanget Bnb Befamen. Söie I)ie nat^ Bermclbett. Stnno k. 1.5.60."

d) 9(u§fülirlid) Beridjtct üBer ^crfnnft bes S3nd§c§ eine längere (Sinjeid^nung feiten§ be§ ©eiftlic^en an St. Ansgarii gn 33remen ©illjarb ©egeBabe öom 18. ©ept. 1560. aöald) aSb. IX ^öorrebe ©. 27. 28 r;at biefelBe äicmlid) richtig jum SlBbrucE geBrad^t.

SDertjeff ere : ©. 27. de suo praeceptore Piatone — ban el)i; if getoeft ein lütterer ber fd^rift. — @. 28. Sitf^crnS toirbt für ^nm tool ein S^eologuS bleiticn — debet eo quod primitias — studiorum S. Lutherus — studiose asservat — significandum esse putavi, annotationes in duos priores — ^laA) Amen. Amen, folgt iioc^ eine Brevis omnium psal- morum summa ex enarratione psal. 15. D. Luth., bann crft bie Unterfd}rift — Segebade.

®arau§ get)t t^erBor, ba^ fdjon Bor 1560 Fol. I, 5)Sf. 1 u. 2 entljaltenb, ber= loren gegangen tuar; um biefen 3>erluft 3U erfe^en, Ifiat

S)ie 33ucl)ftolien finb Derliiiid)t.

1*

4

Dictata snper Psalterinm. 1513 — 16.

3. Zikm. .^ct'^iifhig eine in äl^nlidjcv (Vovm fletjaltene (Mloffc 311 biejen ^Pfalmcn tjerfa^t, lueld^e auf SBL 10 — 13 in feiner eigcnt)änbi3cn ^liebevfc^vift ,}n finben ift. (Segen Sntt)ev§ ©vflävunt^ ftirijt biefelbc feltfnni ab, ba fic bie '4^olcniif gefien 'j^apiften nnb Sacvantenttrev, ßeflcu 53ie^opfcv nnb 'DJlcnd^eleben nirijt teimeibet unb tiel fc^ävfer in t^ven bogntatifd[}cn l'luöbvücfcn ift. —

@ine erfte 9la(^ricf)t Don biefen ©(offen fint^erö Ijatte Sol^ann SSiganb, ber 5Ritavbeitcr an ben 'OJiagbebuvgev O'enturien, ge(egentlid) in einer Streitirf)rift gegen bie Seigre ©cf)tvenffelbs gegeben, aber of^ne anzugeben, wo er biefe aiiio^iaplia Lutheii gefet)en. 2. ö. Secfenborf f)ielt biefe initia llioologiac Liillieri für Uer= loren. 3)en ©ommelauögaben ber Sßerfc l^utfjers waren fie gan,^ unbcfannt geblieben, i^ereinjelte ftch'I)rte gebarf)ten il)rer, planten uiol)l and) eine .Oerausgabe, ol)ne baft eg ju einer fold)en frni. Grft für bie 3Bald)fc^e Vluegobe »erfuc^te man biefen ©d)a^ 3n ^eben. S)a^ — mann unb luie, ift unbefannt — in bie SBolfenbnttler 5öibliotf)ef gelangte 'l^falterium nmrbc ouf äüaldjs ii3itte nod) Amalie gefanbt, unb bort rtiurbe eine C^opie angefei-tigt, tion ber bann eine ^Keinfdjrift genommen nnube. SDiefe geljbrt je^t ber ii3ibliotl}cf ber Jvranrfefdjen 'Jlnftalteu in .Oalie. ift ein ftattlidjer Cuartbanb in Sd)lüein9leber, betitelt: ,D. M. Lulheri || Annolationes || in II Pfalteriuni || de ao || 1516. || ex autograplio In Bibliotlieca || Guelpherbylana affervalo defcriplao || [Sign. I 68.] 3)ie ''Jiieberfd)rift umfaßt ^unäc^ft »164 paginirte, bann noc^ 057 unbe.jifferte, alfo im Üian^en 1(»21 befdjriebeue Seiten.' ii^ei ber großen ©c^luicrigfeit, meldte :L'utl)er5 (Stoffen mit il)rer fel)r fleinen .Oanbfdjrift unb i^ren 3at)lreid}en ^Ibfür^ungen beut .Herausgeber bieten, U'irb man an jenen erften i^erfud) einer Sefung einen miiglid)ft milben 'JJIaftftab anlegen unb barf bann an= ertennen, bafj in ber .OolIifd)en oopie feljr uieles ridjtig entziffert ift. Wieid)nioI)l zeigt biefe ^Ibfdjrift niete '•JJJängel; nor allem ift fie unbollffänbig, inbem mandje«, njos fd)tt)er ^n Icfen umr, au^gelaffen ift. Jyerner ift unbegreiflirijer SÖcife nid)t ber 2ert ber Vuigata, une fie ber Xrnrf üon 1513 barbot, berübergenommen, fonbern e§ ift ein gauj eigentl)ündid)er lateinifdjer lert gefd)affen, ber firi) bei näherer 33etrod)tung als eine 'Kürfüberfetjung üon ber beutfdjen 'l^falmeuuerfion, wie fie in Sntl^cr^ Sibel öorliegt, inö Satcinifd)e ermeift. "?lnd) ift, n.'o bei falfc^er Sefung ein genügenber Sinn fid) nidjt ergeben mollte, mit freier '4>f)fi"tnf'f Sinn f)ineiugebrad)t. So ift in ben Cn-läuterungen ]n X'l -'»2, 2 ftatt bes non Vutljer gcfdjricbenen Juimilibns" Jioniinilnis" gelefen; ba ber ;^ufammenl)ang ba^n nidjt paffen ipollte, fo ift liominibus auf eigene .Oanb burd) ben 3>ifaÖ -vere poenilenlibus ot Christi nicriluni aniple(t('ntil)ns'- näl)er beftimnd U'orben. Vln« biefer ^(bfdjrift, refp. anö beren C^oneept, flammt bie beutfd)e Überfctjnng ber rtloffen, meld}c in bie 3ßald)fd)e ^luegabe '^tnfnaljme gefunben Ijat unter bem litel:

') Über bie Wefc^idjtc bicfcr 9lbirf)tift bcricljtct folcionbc 51! orbcmcrf 11113: .To? Cric.tiiol l)ieüon tjat .^(S. Gebauer nii-j bcv aäJolfcnbüttcljd)«! 5i*ibliot()cf qccjcii grojjc Caution crtjoltcii. ei mx ber latcinifd)c ^ia[tn in grofe 4>o mit breitem iHonbc gcbrucft, iiiib bic ^Jotcn in marj^ine mit Tjutheri eigener .Oniib bcligcfdjricbcit. 3Iuä bciii Criginnl f)at d ber .^(^rr Consi.storial- iKatf) Ilambiich mit großem lylcijj nbgejdjrieben, nnb üon foldjer ^Ibfdjrift ift biefen Kxpiiii)lar toieber copiret »norben. öcbnd)ter .f)Cf. iHntI) Raiut>ach ober t)ot bie teiitfdje Überje^nng üer: fertiget, hjelc^e in bie Gebauerifc^c Toiiio;< Lutheri mit eingeriirfet hjotben.

•OaUe, b. 17i"t 3nn. 17(14. (J. A. Franckp."

Dictata super Psalterium. 1513 — 16.

5

,INIT1VM STVDII THEOLOGIGI BEATI VIRI D. MARTINI LVTHERI, Cbet SlEerex-fte ejegetifc^e 2(vBeit be§ fe(. 5Xcanne§ ©ottes S). ^Tcartin Suffierg UeBet bie 5Pfa(men S)abtb§, 2öorau§ er, feinem eigenen 33efenntni§ nac^, ben Sfnfong gemac^et bie %l)^olog,k ftubiren, 2lu§ feinem cigenl^änbigen ßateinifc^en ^Raniifcript mit 3Iei§ üBerfe|et üon gviebric^ 6Bert)arb diambaä), Diac. ber .^auptfivd^e ^nr 8. 3^r. in ^atte." S. @. Sßolc^, Sutl)er§ ©ämmtiic^e ©c^riften. 5ieuntet ^atL^ 1743 @p. 1473-3545.

2öar bie SlBfc^rift, tüe^(^§e für bie ÜBerfe^ung Benu^t lüurbe, fd^on bielfad^ fe'^iertjaft, fo Brachte bie ÜBerfe|ung burc^ ^Dti^berftänbniffc unb Ungenauig!citen ber Sfvrungen nur \ioä) mäjx. ©ie fann nur atö eine fel)r uuüDEfommene äöiebcr= gaBe beS CriginatS geiten. 3" ^^^^^ boÜftänbigen .^erauögaBe bicfc^ ift es Biö auf biefen Sag nic^t gefontmen. ^tur eine 5proBe bon ben: 2ßert!^ unb ber @igen= tpmnci}feit bc§ Originale teurbe hmä) folgenbe SScroffentlic^ung gegeBen:

„INITIUM THEOLOGIAE LUTHERI. S. EXEMPLA SCHOLIORUM QUIBUS D. LUTHERUS PSALTERIUM INTERPRET ARI COEPIT. PART. I. SEPTEM PSALMI POENITENTIALES. TEXTUM ORIGI- NALEM NUNC PRIMÜM DE LUTHERI AUTHOGRAPHO EXPRI- MENDUM CURAVIT EDUARDUS C. AUG. RIEHM. MALIS SAXONUM. 1874." 27 ©. 4». (Dftcrprogramm ber C^allifc^en Uniöerfität.) ©ine (5ortfc|ung ift nici)t erfd)iencn.

©omit galt c§ l^ier für ben .iperauSgcBer , auf ba§ SöolfenBüttter ©jcmplar fetBft prüd^ugreifen unb üon biefem juni erften 5JiaIe einen üoüftänbigen SlBbrud ^u tiefern.

3tBcr nod) ein ,^it>cite§ f|anbfc^rifttid^c§ 5Bcrmöcf)tni§ Sutl^erg fam '^icr iu Sctradjt.

B. S)ic§bnci; ^Pfaltcr.

3n eiuer .^■^anbfd}rift [Msc. A 138] ber Äöniglidjen S^iBIiotl^ef au Sterben finb uuö Bcbeutcnbe 33rud)ftüdc einer 5pfatmcncrt(ärung üon Suttjere eigener .^aub crt}altcn, \vdd]c auf bicfetBc S^orlcfung lueift, für bie jene SBoIfcuBüttter 6)(Dffen Bcftimmt geloefcu luareu. (J-ö ift ein CnartBaub Uon 297 251., iu 'ipappe geBunbcu, \vdä)c jebod) nod) ©^juren eiuc§ alten, fc'^r UcrBtici^cncu ÜBer^ugcö üon fd^loar^eut 2ttlaö aeigt. 2luf ba§ je^t erfte Statt be§ a3ud)e§ I^at SutTjerS enfel 3ot)ann ©ruft Üutljer (t 1637 at^ ©euior unb ßuftog bc§ 3)omfapitel§ in 3^'^- ein ©o'^n bcS l'trjteö 4^aui 8.) bie S?entcr!uug gefetzt: ,D. Doct. Martini Lullieri, avi mei, beatae ineiuoriaj, Goinmentarius in psalmos Davidis pervetus, quem ut y,€if.iiqh.a asser- vavi. — Psal. 119. Melior mihi lex oris tu! super millia auri & argenti. lohannes Ernestus Lutliorus nepos." ?luf bem elften Statte Beginnt Suf^erS 'ipfalmen^ ertlärung; t)ier '^eBt and) bie üou fvembcr aBer alter .^panb (beö 16. Sialjv'^unbertö) Beigefügte ißCj5ifferuug ber Stattaa'^Ien an, unb pjax ift biefe§ 11. Statt mit 2 Bcjeidjnet. ®ie Uoranfte'^euben Slötter finb leer, nur auf beni 9. unb 10. St. l^at Sutt)er§ ©ufet eine ©teile ou§ ben Sßerfcn feinet ©ro^toaterS [au§ ber Praefatio in prinunn Tonium omnium opernm R. Viri Martini Lutlieri Uom 5. Wdx^ 1545] aBgefdjrieBen. Senc attc Segiffcrung gct)t fotgeubcrma^eu iucitcr: SI. 2— 5. 8 — 12.

6

Dictata super Psalterium. 1513 -lO.

14 59. (31 — 63. 65 — 100, bann itatt 101 linebcv lOU [niipviinglic^ IüüI)1 1001, lüübci bic 1 beim Ginbinbcn uu'ggcidjnitten luovbeu ift], 102 -114. 11(5 .^lücinml. 117-l:J2. 134. 135 ätueintal. 136-178. 180-190. 192-199. 2001-2009. 210-217. 219. 221 - 230. 232-273. Sann rotfien 24 (ecvc unb nnbc^iffcvtc iBlättcv. il^on bcn bc;ijfcvtcn finb iinbcfdjvirbi'n: '-IH. 8 11. 12''. 14». 21;!'- 216^ Xcii '^apicv, anf nie(d)cni fid) ^^.'utljcve ^Jticbmidjvift befinbet, ibi. 2 — 273, ift bas )d)öne luciBc '4>apicv jcncv ,^cit, tueldjc* anf 2 — 27 ben Cdjfcnfopf mit £d)i-ocrt, von "^i. 28 an bie flvoBc lUonftvani mit .ficnfclfvcu^ ,]ciQt. Xic uovu unb l)iutcn beigefügten üöliittev finb bagegen '^nipiev bes 17. ^aljvlninbevtc'.

Vutljevö lUuölegung umfaßt au^ev eincv tur.ien Einleitung bie 4>fnliiicii 1- 2. 4-11. 15-17. 26-41. 43. 44. 48-59. 61-65. 67-98. 100. 101. 103-106. 108-113. 115 (boppelt). 117 119. 121. 125 piact) bev in bev Vul-aia übtidjen oät)lung bev '•^Mdlntcul- Sci^cnfflüs ift alfo bie .^ianbfd}vift in bev une üovliegenben Wcftalt unüoüftänbig. Xai cvt}cUt ]. 5J?. üui '4.5f. 35 (36), in loeldjem Vutl)ev anä= bvücflid) auf Chöitevungen juiürfnH'ift, bie ev oben bei '4>f- --j ^» bem Söortc iiidiciuiii gegeben babe biefev jeljt üevmiRte '"^'f! 'i'io in bev 'JJiebevfdjvift

mit entbalten geivefen fein. Cb bie iHusavbeitung bie ,^u '4>i'il'>i l-"'" geveid}t bot, mag babingeftellt bleiben.

Sie iüevtt)DoUc .f)anbfd)vift, üon bev fid) nid)t mebv ermitteln läßt, luann unb lüic fie in ben i^efitj bev Xvcebncv ij^ibliotbef gelangt ift, luav bis ]\un !^al)xc 1874 unbead}tet geblieben; niemanb unifete uon iljvev ('Triften,}. '|Uof. Üi-. ^yvan,^ Sd)nuiT Don O'avolC'felb bat bao ^in-rbienft, fie bei Welegeii^eit bcr '.'liifevtignng ciueö neuen .^laubfdjviftenfatalogcs als IL'utfierö ?lvbeit eitannt unb bcfannt gcniadjt ,\u l^aben. D. 3i- Seibemann fertigte fobann mit ber it)m eigenen Sorgfalt eine ^(bfd)rift an unb fjatte bie ("vrenbe, biefe burdj ba« .Wöniglid) Sad)fifd)e Winifterinm beö (vnltus unb bie Weueralbireftiun bev Avtmiglidjeu Sannulnngen für Aiunfl unb 3Biffenfd)aft in ftattlid)er unb nnirbigcv \Huegabc ,^nm Xrurf beförbcrt ,^u feljcu. So erfdjien bicfc 5lu«arbeitung über bic 'Jahnen unter bcm litcl:

,Dn. MARTIN lATHKR-S || l-:RSTb: UND .'XLTKSTK VORLESUNGEN || ÜBER DIE II PSALMEN || AUS DEN JAHREN 1513-1516. || Nach der eigeuliäiiciigcn lalt'iiiisclicn Haiid-^clii ift Lullici's auf der || König- liclien öiTeiillicheii Bibliutliek zu Dresden || lierau.sgegebcn . . . . || von |I Dr. llieol. Joliaiiii Karl Seidciiiann." [3n erftev ^Insgabc Dresden 1876.] Zweite [Titel- jAusgabe. Dresden, 1880. ^luei iöänbc 8 '\ XVI, 470 unb 407 SS.

^üci bicfer Vlu^gabe bat fid) Seibemaiin bemül)t, in mbglid)ft getreuer ''3lad)= bilbung, foioeit foldjes burd) li)penbrud mi3glid) iiuir, bie i)ünb)d)rift felbft bis in ftteinigfciten unb -^ufäUigfeiten biufin veprobucireu. ^JJtit peinlidjer G)c= nauigfeit ift nid)t nur bie Crtl)ügrapl)ie unb ^ntcrpunftion l'utf)ers bcibebalten, füubcvu and) jeber Scbreibfcblev; U'as X.'. bei ber 'J{ieberfd)rift luieber ausgcftrid)cn, ift füvgfam mit abgebvudt, üon ben Vlbbreuiaturcn ift mand)cs I^erübergenommen, ivaS man fünft bei iKeprobuftion Don .öonbfdjriften auf^utöfen, rcfp. ^u ücvüoU= ftänbigcn pflegt. Siefc Irene ift ber U.!or,5ug unb ber '"Jlad)tbei( ber Seibemannfdjen ?(usgabe ;,ug(eid). t)at bie .Oaubid)rift geiuiffermaficn üeruielfaltigt, aber bamit jcbcm l'cfer ^ugcmutl^et, ben äücg ^um i^erftanbniB berfelbcn fid) felbcr crft ^u

Dictafca super Psalterium. 1513 — 16.

7

eBeneit. 3)a'6ei aber tonnte bocf) ntc^t au^Bteiben, ba^ Bei biefer ^ie^jvobuttione- itictfe bcnnod) ber 6r)amtter ber .^anbfcfirift in nian(i)er 33e5icljung nngenau nnb un= üoKftänbig luiebevgegcBen ift. <Bo tjat 2. bic ©etool^nljcit, 'mo <Ba^= unb Reifen ftflfiife jjufantnienfaHen , bic ^Intetpnnttion fortplaffcn; ber ©d)tufe ber 3eite crfci^t i^ni in bicfeni -gatte ben 5^nnft. SDa nun ber ®ruct bie ^^ci^cnaBf^eitung ber ■'Qanh^ fdjrift nic^t toiebergicBt, fo fet)tt '^äuftg eine ©afeaBt:^ei(ung, bic für ben ßefer ber Apanbfc^rift beuttic^ üortjanbcn ift, bie aBer burd) ben S)rud bcrlttifc^t lüorben ift. Ober man üergt. St. 'iü^' ber .^^anbfdirift mit bent StBbrncf I 96. Sa Ijat Sutl^er an ben nntern dtanh bie 33emertung gefegt:

pcruei'SLis est qui literani pro spiritu Sanctus (jui spirituni pro litera,. vt Spiritualis vt ludeus & carnalis

3Bcr biefe '^tikn aufmerffam Betrad)tet, crfcnnt tcid)t, ba^ bic äöortc vt ludcLis & carnalis atö 33eifpiel ^u ben Stöorten (lui lileram pro spirilu gehören. Snbem nun aBcr im S)rucf baö föan^e ats ein fürtlanfenber Ba^ üon pcruersus Biö carnalis luiebergcgeBcu ift, fteljt ber ßefer ratljtos üor ben "^intcr vi Spiritualis nad)t)infcnben SSSorten vt ludeus & carnalis. 3(10 ein britteS 33eifpiet fül^ren lt)ir St. 47'' an, luo ßutficr bie 3tu§tegung bon 5|if. 36 (37) inmitten ber ©eite Beginnt, aber üergcffcn tjat, eine neue ÜBerfcf)rift ju fe^cn. SBas fid) in ber .^^anbidjrift alö eine fe'^r Uer,5cil}lid)c ^lüdjtigfcit bes Sd^reibers teid}t erftärt, bas ift nun in beut 3lbbrud cinfad) getreu cDuferDirt. S)er ."perauegeber I)at fo feljr fein 9tugen= merf nur barauf gerid}tet, bie -ipanbfdirift jn reprobuciren, ba^ er felBer gar nid}t inne geiuorben ift, bafi mit ben SBorten Multa motiva etc. bie 3{u«tegnng eines neuen 5f>fatme§ Beginnt, unb Ijat batjcr in ber ©inteitung biefen 5pfatm einfad) at^ nid)t bortjanbcn Be^cidjuet. Zxo^ ber au^crorbcnttictjcn Sorgfalt, bic ber 'on= biente .^^erauögeber biefer 3(u?5gaBc gclüibmet, BtieB eine Don anbern ^45i^i'icipicn auögct)enbc 2;ej:trecenfion be^ SSrcebncr 'ipfatterö baljcr immer nod) 33ebürfni§. (5I)c lüir aBer über baö für biefe Ijicr nadjfotgcnbc ©bition BeoBadjtcte 5i3erfal}rcn 9{ed)en= fdjaft geben, BteiBt nod) bie Qxaa,c ^u erörtern nad) bcm

C. 33crt)ältniB be§ SBolfeuBüttlci; jum S)xc§bnei- ^Pfaltcr.

®§ ift unälucifettjaft, ba^ and] bie ^lufäcidjunngcn bes 3)rcebner 5pfaltcrs! jener fetbigen erften Söortcfnng über bie ^falmen angetiörcn. Sutljer 3ät)(t ja üor ben Opei-ationes tiDU 1519 at^ ber secunda professio nur eine Vorangegangene iBe= Ijanbtung biefcö Bibtifdjcn 33nd;ee, nnb ba^ jene SDresbner Apanbfdjrift ber bor» rcformatorifdjcn ^eit angetjijrt, ift gan^ offenBar. Der 3Jlönd) rebet in il)r ^n ■»JJiöndjcn, lüir l)ören ben bom Sluguftinerttoftcr BcftcUten Cursor bibliae, ber feine ^']nl)örer mit „patres et fratres" anrebet. Söo er auf bie Scbcnöbcrrjättniffe feiner ^-)nl)örcr eingctjt, ba Iiat er e§ mit ben f^JccicHen '^l^flidjtcn nnb iu'rfudjungen bc§ mönd)ifct)cn ßeBcnö ju tl)un, nnb ^innr in fold^er 3(uefd)lief5lid)fcit, ba^, nio er Bcifpielglueife bon „obedientia" rebet, er an bic gan^ Befonberen Ö)el}orfamyl.iflid)ten beö 5}Uind)e§ benft; bie „subditi", bon benen er Ijanbelt, finb feine AKoftcrBrüber in ber StcHnng ^n iljren CrbensoBercn. 3lIfo l;aBen luir in ben ®rc§bner Scbolae gro^e Stüde be§ goHcgicnljefteg bor unsi, nu§ bem er feinen iüortrag im Mofter getialten; freilid) — >uie fdjon bic \tljx ungleid}c 2tuefid)rtid)teit ber SearBeitung

8

Dictata super Psalteriuni. 1513 — 16.

^cigt, — toevbcu Wix in bicfcn lUuf^cid^uuugcii haih bcu auegcfül^rtcii iöovtrag jclbft, ba(b iiiiv 'Jioti^cn evtenucn '^abeu, bic bann bei münblid^e SJortrag ipcitcr ausfü'^rtc luib cr9än;;tc: es I)at bcn ^lnid)cin, aUj wenn itjin ba(b incljr balb Uicnigcr ;]cit für jcinc i^ovbeveitung ,^uv ^-lUnfiignng gcftanbcn, unb \o cvflävt ce fid), ba^ bev 0'f)avattcv bcs i\j)cftc5 in feinen ein^ctnen Iljeilen fo gvo^c '-l>cv= fc^ieben()citcn ,^cigt.

5iun t)at feiner U. 2ie(fI)off füi.^lid) baiouf aufnieiffani geniQd)t, bafe bicfer Sreebnci ';^5fa(tei an bcn ,5af)[veid)en Stellen, an ircldjen ci eine ,glosa'' citiit, — balb nni Übeieinftinminng mit bcifelben 3U bejengen, balb nnt eine ab= lueidjenbc XHnslegnng im Wegcnfa^ ,}ur ^glosa" begiünben ftetc' auf bic (*}loffcn be-j Söolfcnbüttlei 'i^Sfalter^ fid) be3iel)t, nid)t — luic Seibemann gemeint ^attc — auf bic miltelalteilidic Glossa oidiiiaria. Xiefe '^CDbad)tung Xiecftjoffe, ircldje beifelbe um mit in'^uguabme auf bie mangell)aftc 'innbcutfdjung bei Wloffen bei SCßald) begiünben tonnte, unib buid) bic .Oeiauc-gabe bes latcinifdjen Ciiginal« bei ÖJloffeu Jjolle 53e)ttttigung eitjaltcn. Xamit i)t evuncfen, ba^ bic 2Bolfenbüttlcv ^Jliebeifd)iift bei üiiec'benei DDiangegangen ift. 3" bei 'Muelegung uon '4>f- ^'^ Oi4) finbet fid} beieite bie Wloffe ,\n ''X'l 11<> (III) angezogen - ein iyelrei«, ba^ 5jutl)ci mit bei Wloffiinng fdjnellei üonoävtö geiürtt u^ai, alo mit bei '-^caibcitung bcS 6ollegienl)efte«. fcf)cint, bo§ er junädjft für fid) fclbft bas 33ebüifni^

cmpfanb, ben ^|^faltev gloffiienb buid)yiaibcitcn, unb bafj ei biefe ^(ibeit Jrcit fdjneüer üDlleubetc, alc' ei im (^"olleg mit feinen '-i'oitiägcn üonnfdjicitcn ücimodjte. üDod) bleibt nod) bie ?yiagc offen : ivaien bic (Stoffen um fiii fein eigenes 3?ibeU ftubium beftimmt, ober bicntcn fic juglcid) einem piattifd)cu ^*^ir>crfc bei bei 5ÖDr= Icfnng? '"Jlllc jene Stellen, an beneu ci bie Wloffc citiit, lauten fo , ba^ man aunel)mcn nuidjte, bafj and) bie ,'^ul)ihei eben biefe CSloffe Doi fid) batten; bas löfet uns auf ein Diftat fdjließcn, ioeld)cö ci bcm 'i?oiliage Uoian-Jidjirfte. ?luf ein folcbcö fül)it nid)t um bic oben angcfül)itc 5öc3cid)nuug: diclala super psalteriuni, fonbein auc^ bei Sal3, ben tvix in bei ^»oilefnng übei *Pf. 2 outreffen: ,Scriptili(;o vos glosain psalini, i. 0. cgo facio vos scriborc glosaiii. Sic iiiiiic s( ii|)lil'n;auiini a 111c glosain, i. c. fito scribeiilcs glosani." Xarauf fül)rt enblid) aud^ bie .^cr^ ftellung jcnc^ ^4-MaHfvbiuctc^ mit iDcitcn 5Kci()cn unb breitem iKanbe, benn biefe follten eben bei \Huf3eid)uung Don Wloffen bieueu, bic luii luot)! als biicftcs SJiftat bes !iJoitiagenbcn uns iiieibeu ]n bcnfen l)abeu.

2od) biefe «yiageii im C*in,3clucn lueitci \u ueifolgeu, ift l)iei nid)t bei Crt. Ö5 genügt conftatirt ,5U l^abcn, 1. bafj beibe .Oanbfd)iiftcn 'JJlateiialien für bicfclbc 33Dilefung Sutl)eie entljalten, unb 2. bafe bie äÖolfenbüttlci bie ättcie tion beibcn ift. 2)abuid) cigaben fid) folgenbe

D. ^principicii für bic .Verausgabe.

Söir geben bcibe .C)anbfd}rifteu in bcr iüerbinbung, bafe wix für jeben '4-'falm crft bie aBolfcnbüttler (Glossa), bann unmittelbai babintci bic Sicsbner ^Jiicbcr= fd)iift (Scliolao) mittl)eilen. Sabuid) unib bie iyenu|3uug bei Cöloffcn füi bic Scliolae am beftcn cifeunbai gemad)t uun-ben. i^etieffs bei ii?c[)anblung bcs leite« fei bemcitt, bafe bei 5(bbrud bei ÜBolfenbüttlei .ipaubfdjiift ti)pogiapt)if(^ bcfonbere Sdjiüieiigfeiten mad)t, ba X!utl)ei5 Öloffen iljeils ,}iüifd)cn ben ^^cilcn, tljeils auf

Dietata super Psalterium. 1513—16.

9

bell oberen uub unteren foiüie ben ©eitenränbern ber einzelnen Seiten finben finb. 2öir geben bicfe (£igent!^ümüc^feit in ber SBeife luieber, ba^ toir Suf^ers Snterlinearbemerfungen, bie [ic^ faft burct)lüeg al§ eine -^Jarap^rafe bem 5piatmen= tejte einfügen, mit unterfdjeibenben Settern ,5tt)ifc^en beni curfib gebrutften Vulgata- 2;ei'te be§ ^falmenbrucfg tion 1513 jum Slbbrutf bringen. ®ie Slanbbemerfungen bagegen, lrelcf)e meift fetbftönbige ©ä|e nnb in ifjnen SCnmerfungen tweniger gu ben Söorten ate ju ben ©ebanfen be§ 2ejte§ enf^aüen, geben tt»ir dl'Q ytoten unter bem ^ejte, inbem inir burc§ ^iff^^'" ©teilen fenntticf) matten, tvo fie in^attlidj t)ingel^ören.

Um bo§ 33erftänbni§ beiber S^este 3U nkiä)ttx\\, ift ba§ ^^^^i^ ' ' reid}üc^ pr Slnlüenbung gcbrad^t, tl^eifö um ßitote ^u fenn3eid)nen , t^eils um bie SCßorte '^erborjul^cben, mit beren 2{u§Icgung eö ßutfier ^u t^un Ijai. Stüter ben bibtifc[)eu Zitaten, bie am Staube boUftänbig nac^gemiefcn finb, finb auc^ anberit?eitige Gitate, fon^eit e§ bem -Herausgeber gerabe mögtid; trar, angemertt; biefetbe SSoEftäubigfeit tonnte l^ierbei freilid) o'^ne unüer^ältni^mä^igen ^eitaufmanb nid)t erreid)t inerben. Setrep ber Drt'^ograp'^ie unb Snterpunftion jei int ?{ügemeinen auf bie ^ox= bemerfungen ju ißanb 1 berlt)iefen. ©peciell ift jebod) nodj einiget ju bemerfen, ba e§ fid^ '^ier 5um erften Male um bie 9leprobuftion ton Sutt^erS .^anbfc^rift tjanbeÜ. @r menbet fef)r '^äufig auc^ in toteinifc^er ©c^rift baö S^idjcn ü an. ©eibemann l^at eS in feinem 9tbbrud ber Scliolae beibel^aüen, luä^renb mir eS im ßateinifd^en überalt getilgt unb mit u refp. v üertaufd)t traben. 2)enn biefee ^dä)m bebeutet il^m gar nidit ben Umtaut, fonbern bient i!^m nur jur fd^örfercu Unterfd^eibiing beä u bon n. 6§ bemeifen ba§ f^oi-'iiieii i^iie qLii, donniüit, exaüdire u. a. 2öir fd^reiben bat)er and) nid)t balb süper batb super, vültus unb vultiis, fonbern bel)anbetn baS ii eben überaE alö ein u. ®aS üon Sut^cr fc'^r t)äufig angetoenbete 3fic^£» •!• ober .\- , melc^cs ©eibemann ftet§ mit .1. uneber= gegeben '^at, l^aben toir feiner 33ebeutung nad) in id est ober 1. e. aufgelöft, in bcreingettcn SäUen, mo id est bie Gonftruction bcfdjmercn mürbe, aud) nur burc^ ein : miebergegeben. 2(bfür,5ungcn, über beren Deutung ein ^l^eifel entfte'^cn tonnte, '^aben mir in botte Q^ormen untgefeljt, fo 3. 33. 2"' in dupliciter, 2^ in duplex, ser. in sermo, C. in Canticum u. bergt. ®ie größte ©djloierigfcit bereitete bcv (Sebraud) großer unb fteincr §(nfangSbud)ftabcn in ßutt)cr§ ©d)rift, ber 3unädf)ft wie. böEige 9tegeltofigf'eit crfd)eint." 3n fet)r Dielen ^-älkn bleibt aud} gar fein anberer ®runb crfic^tlid), at§ ber, ba^ für ßutl^erS .^anb ber S)uctu§ beö großen Stnfanggbud^ftabeu cbenfo bequem ober nod) geläufiger mar als ber bc§ tlcinen. Sennod) gemalert man gemiffe Regeln. 5i»iäd)ft f)ot ber gro^e iBud^ftabe fe'^r oft ben ^cxit) cineS 3ntei--punftton§3cid}en§, er '^ebt ben Einfang eine^ ©a^tt)eile§ ober aud) ein ein3elne§ befonberS betontet äßort '^erOor; fobann ift bie 'i'leigung nidjt 3U bertennen, Subslantiva gro§ 3U fc^reiben; enblid} bürfte fid) aber-wd) nac!^mcifen laffen, ba| er bei gemiffen S3ud)ftabcn 3. 1, H. einfach ben großen bem tteinen S)uctu§ bor3ieI)t. @inc ftritte ^Kcprobut'tion bicfer ortl)ograpt)ifd§en ©igent^^ümlidjfeiten in t^rem boEen Umfange tonnte nid^t raf^fam erfd^eincn. Einmal nid)t, meil bie großen 33uc^ftaben im S)rud gan3 anbev^ auf ben Sefer mirfen, biet bemertbarer Ijerbortreten , alä in ber .Hanbfd)rift, mo fie bem jDuctuö nad^ 3Uiar al'o gro^e be= 3eid^net merbeu müffen, nad} it^rer &x's>^c fetbft aber meift nur alö tleine 5Bud)=: ftaben bem 3lugc erfdieinen; bie biplomatifdje ©enauigfeit, mie fie ©eibemann 3ur

10

Dictiita auper Psalteriuui. 1513 — 16.

3(inuciibung gcüvadjt l)at, luivb baKjcv beut tUjQiaftcv bcv ."paubf^rift gerabc tu bicfcm 'lUiuftc nur )d)ciii6av gcvcdjt. 2)a auBcibcm eine JHegelung bcv i^iiterpnuftion cin= treten niii^te, fo folgte fd)on baraus ein lücit )pärlid)crer Wcbvaud), bcr üon ben großen il^udjftüOeu ntad}en wax. üüir I)aben fie bcibctjalten, wo fte nod) ber ■peruürtjebung einci^ Saljgliebe» bieuen iiub ]. ZI), bei £ub)tantiücn. 2)agegcn Ijobeu lüir bei (Sigcunanien bnrd)tueg ben großen Vlufangsbudjftabcn angciuenbet, and) wo er üon 2ut\)a n\d)t gejdjrieben luar, unb ebenfo wo bie ^ntcrpunftioii jenen crforberte.

3)eu Xitet, ben luir bein Wau.jen gegeben, bot une iJntljerö iörief an Spatatin bar; bie beibcn Jpanbfdjrifteu untevfdjeiben luir als Glossa unb Scholae.

^iicrgl. Grfnngcr ^tiieiiaOc ExcgL-tica Opura Latina XIV, 8.9. yün^cl, bic 5luual)mc bi'-i cUiiiiii. fölQUücitä;33cfcniitiiiiic-: uoii Seiten ber £tabl .'pi(bec-()cim. .fiitbe^ljciin 1X42 £. I-")."). S^iiibicit," Collofiuia latina III 175. bc äöcttc I 47. 41. iWoId) Kjeil IX .^nllc 1743 ii>or= lebe £. -'ö -33. 3oI)nniic-3 Ä'iiinub, De Schwemkft'Klisnio. Lipsiae M.D. LXXX VII. 2ßib- liiuitcjeliricf S8l. A.' ^acob Jöurcfljarb, Historia liibliotliewiu Auffustiie, ((iiao Woitt'enbiitteli est. Lipsiae 1744. pg. 243. 244. ^b. !Ricl)m, 2ut()ctö ottefte 'i^lalmciierflärurtg, in II)eüloiv Stiibieii unb Äritifeii. öotljn 1875. 1. .fieft S. 113 129. Seibeinanu, Ur. M. Lutlier's (ü'ste und älteste Voi l('.sHn;,'en über die l'.salnioD. Zweite Auny. Dresden IH(<0. 8. V — XXI. .^lering, 8utl)crö ctfte ajorlciiiiigeit ols 2t\)x-- uiib ^cbcnajciigiüß, in 2l)coI. Stub. u. ftrit. WüKja 1877, 4. .f)eft «. 583 -Ü37. 2iJ. Tierflioff, l'utljer'o ctfte iJurleiiingcu über bie ^pfütmeii, in ocitfdjrift für firdjtidje Sßifjenjdjaft unb firdjlidjee l'eüen. l'cipjig IHS:; ,£-)eft I £. l'> 35.

(5faciimi(c=^45rüben a) ber iUo.'ssa' in 3ul. .Höftlin, 8ntl)crs Sebcn. 3h'fitt ^liiflagi'- l'eipiig 1883. ^Beilage ju <B. 72. h) ber Scholae in Scibemonn^ ^lusgobc berfctbcn ^u 'Jlnfaitg bei 1. 2}onbc§.

') 2a SEßiganb-j Sdjrift fetten ift, fe^cn mir feine 2ßortc t)iet)et: ..Vidi initia Lutheri. qiioniodo is adlnic in cappa degens, totnni INalterinni t^iin attentc ))('rlegcrit, nt de verbo ad verbuni .sua manu glossarit, item, epistolam ad Romanos et ad lIebr<eOK, autographa enim ipsiu.s in meii manu habui atque in.spexi, et niinitus s\im. Nani ea res testabatur, quod ex assidua verbi Hei lectio'ne et medit<itionc gemianum. nativuni et proprium eius intelleetum per Dei singularem gratiam hauserit ete." -) 'iluf

boö iitclbtntt be-3 ilüotfenbütttcr 4-M'nltcrc' (jot 8utl)cr eine 'Jln.jn^t ^Jotijcn flcfc^ricben, bon bcneu bn-3 'JJieifte ,\n liöltiger Untcfcrtidjteit üerblojit unb ücthjifdjt ift. täfet fid) nur Jyutgenbe-j uoc^ entziffern:

1) non . . . Incip senicl atque iterum perlegat ac tunc demuni

videat, si hymni intelligere possit aut in . . pere debeat.

2) melior | melior est | pater nostcr qui es . . |

3) aperiam in parabolis os nieuni, loquar propos[itiones ab initiof .... Matt. 13. . . litera in omnibus

4) .\d vietoriam in fineni ad invitatorium seil enim vox ideo

potust nisi invitare, oxcitare Iiominem .... inflammare et illuniinare ....

preparatur .... Luce pane vino . . .

Praefatio.

11

Kl

l.i

2Ü

25

30

35

Dictata super Psalterium.

GLOSSA: PRAEFATIO/

Sallain .spiritu, psallam et mente. Spiritu psal- i. em. u, i.i lere est spirituali devotioue et affectu p.sallere, quud dicitiir contra eos, qiii cai'ue tantiuu psallunt. Et hü dupliciter, primi qui \'ago et tedioso corde tantuni liugiia et ore cauuut. Secuudi qui quidem hylari et devotü corde sed magi.s carnaliter delectati, puta in voce, sono et apparatu et s}'niphonia, sicut pueri ,st)lent, non cm-antes seusuni vel fructum spiritu.s elevandi in Deuin. Eodeni modo psallere Meute est psallere spiri- tuali iutelligentia. Et Iiis siniiliter duplices sunt con- trarii, primuni qui nihil iutelligunt de eo, quod psallunt, sicut dicitur Moniales legere psalterium. Alii qui carnalem intelligentiam habent in psalmis sicut ludei applicantes Semper ps. ad veteres hystorias extra Christum. Sed Christus aperuit suis mentem, ut iutelligerent scripturas.

Frequentius autem spiritus ilkmiinat mentem, atfectus intellectum inuno et econtra, quia spiritus elevat ad locum ubi est lux illuminans, Mens autem mon- strat locum alfectui. Ideo utrunque requiritiu', sed melius spiritus elevans etc. lerusalem alleg. Boni, tropol. virtutes, anag. premia.

vitia, pene.

,^ . . .... T Babylonico

bpn'itus vivmcans de corijore , . , . ^ ^ Ecclesiasticü.

hystorice populus in Zion existens

Babylon Mali, Litera occidens

hystorice terra Canaan

Moni:

allegorice Ecclesia vel quilibet

i

doctor Episcopus eminens

Zion ] tropologice lustitia tidei vel alia excellen . . anagogice gioria eterna in celis.

allegorice Synagoga vel per sona eminens in eadem

Möns

Zion tropologice lustitia phari- saica et legalis anagogice Gloria f'utura se- cundum carnem

Econtra Vallis Cedron ]}er ojjpositum. In Scripturis itaijue nulla videlicet allegoi'ia, tropologia, anagoge, nisi alibi hystorice idem expresse dicatur. Alioquin ludibrium tieret Scrip- tura. Sed omnino oportet illud solum pro allegoria . ..^ accipi, quod alibi

33 9iiri)m: nulla uur[uain allegoria 35 illum

äUtf bie atüdEfütte be§ 2itel§ boii S3. gcfdjrteOcit. ÖJebrud't bei 3iicl)in, Initium Theologiae Lutheri pg. 8. -) 2:ciö Sßort ift licrblafet.

12

Dictata super Psalteriuni. 1513 — 16.

«!• 36, 7. hystorice dicitur, ut Möns pro lustitia })s. 57.' 'lu.stitia tun .sicut moiites Dei'. Item in Scripturis sanctis optiiuuni est Sj)iritiim a litera disceruere, hoc eiiim facit vero theologuni. Et a spiritu sancto hoc tautum habet 72, 8. Ecclesia et non ex humauo seusu. Ut ps. 7. 'doniinabitiir a mari usque ad mare'. Quod hic dominari spiritiiale sigiiifieat doniiiiiuni, nemo potnit scire ante spu'itus revehitionem , niaxime (jiiia addit 'a mari ad marc' .secundum hystoricam intelHgentiam. Qui ergo intclhgunt hoc dominari de carne et tem- porali maiestate, liabent literam t)ccidentem, alii autem spiritimi vivificantem. Ideo psahnos freijuenter de ludeis inteUigo, quia sciraus, quoniam jRbiii. 3, ly. qiiecuuque lex loquitur, hiis cjui in lege sunt lo(juitur. Ro. 3.

PRAEFATIO IHESV CHRISTI

filii dei et domini twstri In Fmlterium DA VID.

öoii lu, 9 iJgo sum ostkim, per nie si guis introierU salvahitnr, et ingredietur cff i, 7. dt egredietur et jMiscua inveniet. loh. X. Haec dicit Sancttts et oerus, qtii habet claoem David, r/tii aperit et mnio rlaudit, elaiidit et netno aper it. 40, 8. Aj)o. 3. In capite lihri seriptum est de me, psal. XXXIX. Priimjno, quod 3oi). 8, 25. loqtior cuhis lo. VIII. Propfcr hoe seiet poindtis tmus iiomen meum in die 3cj. 52, 6. illa, quia cgo ipse qui loquehar Eeee ussuni. '

Testis primus 3Ioscs.

.sDiui.33,15. Si non tuipse praecedas, ne cdiieas nos de loco isto. Dixitquc dominus: facies mea precedet te et requiem d(cho tibi. Exo. xxxiii.

Secundus Zacharias jiropheta. (sad). 9, 1. Dominus Ihesus Christus est oetdtis lux et visio hominis et omnium, tribuum Israel. Zacha. IX. '-

Tertius Petrus apost. JiDoiidfl. 3, Omnes prophetae a Samuel et deinceps, qui locuti sunt, annunciaverunt dies istos. Act. 3.

GLOSSA: ' Si vetus teslamcntuin per liumanum scnsurn polest cxpoiii sine novo tcstaniciito, dicani (]iiod novutii lustanioiituni gratis daluni sil. Sicut ^'i 3t 'e '^''S'J't Apostolus, «luod Cliristus gratis sit uiortuus, si lex suflicerct. ' Ps. 33. Accedite ad euni et ilkiniinamini, et facies vcslre non confundentiu'. Alii autem circucunt et quasi dedita opera lugiant Ciuistuni, ita difrcrunt accedere cum lextu ad eum. Ego autem quandocuii(|ue liabeo aliqueni tcxtum nuceum, cuius cortex mihi durus est, allido eum mox ad petram et inveiiio nucleum suavissiumm.

3 SSiellcid^t verum

') Wan lüirb oft tatjcl^cu Pitatcn Sutljcre bcflcf^nen; h)ir l)ct)Q(ten bic^clbcit im leite uuüerüubcrt bei mib geben nur am 'Jtaubc bie ric^ticie iöibetfteUe an. @ie bezeugen, baß ^utljet faft ftet§ Qu5 bsm Ö)ebäd)tniß tjetau^ cititt.

Praefatio.

13

Quartus Paulus apost. I Cm'. 2. Non iudicavi me scire aliquid inter vos, nisi Ihesum Christum et hunc i- 6ot. 2, 2, crucifixum.

Ex guibus tale educitur fiUtim directorium in hoc caliginoso et sacro

lahyrintho.

Omnis prophetia et omnis propJieta de Christo doniino dehet intelligi, nisi tibi manifestis verbis appareat de alio loqui. Sic enini ipse dicit: Scrutamini scripturas: ille enini sunt, quce testimonitim, perhibent de Soi). 5, 39. alioqui certissimum erit, scrutantes defieere scrutinio. Quapropter quidam nimis multos psalmos exponunt non prophetice, sed hystorice, secuti quosdam Rabini hebraeos falsigraphos et figulos ludaicaruni vanitatum. Nee mirum, quia alieni sunt a Christo (id est veritate). Nos autem sensuni Christi i. ^»r. -j habemus, ait apostolus.

Quicquid de domino Ihesu Christo in x^ersona sua ad literam dicitur, hoc ipsum allegorice de adiutorio sibi simili et ecclesia sibi in omnibus conformi debet intelligi. Idenique s'miul tropologice debet intelligi de quolibet spirituali et interiore homine, contra suam carnem et exteriorem honiinem. Exemplis id iMlam fiat. ""Beatus vir qui non abiit etc." Litera est dominum 'Vi- 1, 1. Biesum non concessisse in studia ludaeorum et generationis pravae et adulterae, quae tempore suo concurrebat. Allegoria est ecclesiam sanctam non consensisse malis studiis ptersecutorum, hereticorum et impiorum christia- norum. Tropologia est spir itum hominis non consentire suadelis et suggestioni carnis adversariae et impiorum motuum corporis peccati. Sic psal. 2. 'Quarc-^i 2,1. fremuerunt gentes Sc." Litera est de fremitu ludaeorum et gentium contra Christum in sua passione. Allegoria est contra tyrannos, hereticos et impios principes ecclesiae. Tropologia est contra tyrannidem, tentationem et ^>ro- cellam carnalis et exterioris hominis impellentis et afßigentis spiritum habi- tacidum Christi. Ita psal. 3. "Domine quid ymdtipUcati sunt" est querela w\- Christi de ludaeis suis inimicis ad literam. Allegorice est querela et accusatio ecclesiae d^ tyrannis, hereticis &c. Tropologia autem est querela seu oratio devoti et afflicti spiritus in tentationihus constituti. Suo modo in aliis sentiendum est, ne clauso libro oneremur et non vescamur.

SCHOLAS: PRAEFATIO/

Advenistis, patres et viri optimi fratresque suscipiendi, magno et benevolo, iit video, spiritu ad lionorem prophete huius inelyti David inci- piendi. Debui forte et ipse non deesse huic honoris officio, immo pre omnibus primus adesse, nt aliqua scilicet laudis pi'efatione exornarem illustrissimum prophetam, qui eerte per omnia mirificus et excellentissimus est ac vera

') SStatt 14''. 3)ieje§ «StüdE tnurbc auetft öeröffentüd^t in bra S^cologijd^en Stiibien unb Ätitifm 1875. ©. 564—566.

14

Dictata super Psalterium. 151B— 16.

lande dignissimus. Sed visiim fuit niihi utilius iit oinittercm, iie [forte |^ grandia viderer poUiceri, ueve aliqiiis existimaret esse in me aliqnid snpra id quod videt. Sentio certe (jnam premat cervices nieas onus istud, cui iam diu fVnstra relnctatus, tandem coactns preceptis cedo. Fateor enim ingoinic me quaniplurimos psalmos us(ino liodie nonduni intelligere, ot nisi me dominus i nieritis vestris, sicut oonfidn, illuniinaverit, interpretari non jiosse. Sod et alia sunt dicenda magis necessaria ad propositun». Laboi'atuni est sane in exponendo psalterio a grecis, latinis et hebreis nHiltij)lieiter et plus puto, quam in (juocunque alio divinarum Scriptnraram libro. Sed uecdura elaboratum atque adeo non elaboratum, ut in frequeutibus loeis interpretationcs magis lu indigere videantnr interprctatione quam textns ipse, et nox noeti vix indieet 7:i, ifi, 17. scientiam, non autem tradat. Et nos quoque existimavimus, ut oognosceremus. Et eccc labor utiqne est ante uos. Nisi forte hec sit lux nosti'a, intrare scilicet in sauctnarium domini et intelligeix' in novissimis eorum, ut scilicot sensus qui est primus, fiat novissinuis et qui novissiraus, fiat i)rimus. Verum ir. ad hec quis idoncus? Cum itaque ego prophetam suseij)io interpretandum, cum utique propheta non sim necpie filius prophcte, volui conunondatiunculam sieut dixi omittere et ipsum ostendere vobis in speeie et j^ulchritudine sua landatorem suiipsins. [Scinuis autem, quod gratuita dona non dantur ad utilitatem privatam, sed Ecclesie communem: immo sepius in retributionem -jd et seandalum eins, cui dantur. Et ex hoc causa fuit, (jue fecit, ut essem etiam animosior ad opus, seiens quoniam non mihi lalxirarem tantum, sed vobis in eommuni, cui operi deus non deesse velit nee soleat.J'^ Attamen ne ingrati et ignavi animi arguar, brevibus expediam, quod faciendnm est- Nec recitabo gloriam regni et preelaras niilitias, (pias in luventute ipsins functus est, eximiam humilitateni, mirabilem pacientiam, ])ietatem ardentissi- mam, qui primus i-ex et leo de tribu Inda, (|Uoniani non in hiis, sed in domino vult laudari anima eins sicut dicit. Omitto etiam, (piod ipse est inelyta radix, sanctmii semen, origo benedictionis, stirps Jesse, granum, ex quo ortus est salvator muudi. Jjatissima (amplissimaj ' sunt ista et que non uu unam sed mille orationes occupare et ornare possunt. Ad nostrum pi-opo- 2. ®nm. 23, sitnm id tantummodo audiamus, (piod de seii)so libro 2. Reg. penult. ait. 'Dixit vir, cui constitutum est de Christo dei Jacob, egregnus psaltes Israel. Spiritus domini locutus est per me, et sermo eins per lingnam meam dixit. Deus Israel mihi locutus est, fortis Israel, dominator liominum iustns, s:. dominator in timore Dei, sicut lux Oriente sole mane absque nubibus nitilat, et sicut pluviis germinat herba de terra.' Delectaret me lilnrinuun, sermonem exercere in isto textu pulcherrimo et ut sie dicam theologicissimo, nisi nunc brevis esse vellem. Obsecro autem jier deum, unde tanta presumptio et singularis pre omnibus jirophetis iactantia, et eadem sepius i-epctita, quod 4u

1) aBieber auggcftvidjcn. -) Sie ccfit^cn .ftlnmmevn bebeitten iRnnbbemeTfimgcn 8iitf)et§. Uber latissima gefdjrieben.

Psalmus I.

15

dominus per eum sit locutus, per linguam eins sermo illius, cui constituüim est de Christo dei lacob, qui egregius psaltes Israel? Aliorum prophe- tarnm ista vox est: factum est verbum domini ad me, hic autem novo loquendi genere non ait: factum est verbum domini ad me, sed: verbum ä eins per me locutum est. Nescio quid intimioris familiarissimaeque inspi- rationis in isto verbo significat. Alii prophete sese locutos esse fateutur, hie autem non se, sed per se locutum esse spiritum singulari modo ]ironunciat. Quamvis enim per omiies prophetas locutus sit, ut canimus, tamen de nullo ita dicitur.

10 GLOSSA: PSALMUS I.

SGHOLAE: PSALMUS

Psalmus primus de Christo loquitnr, literaliter, sie.

Beatus Vir. Solus beatus et solus vir, de cnius plenitudine omnes». i.

15 accipiunt, ut sint beati et viri et omne, quod in hoc psalmo sequitur. Ipse

enim primogenitus in multis fratribus, primitie dormientium, ut sit et vigi- f 'gov.^i's^lö. lantium scilicet in spiritu. Nam et in huius quoque capite libri scriptum est de eo, ut faceret voluntatem dei. '•:i>fntmjo,8.9. Vir autem tripliciter. Primo Quia homo virilis virtutis, Secundo Quia

20 non puer pedagogicus, sed virilis in gratia, Tercio Quia sponsam habet, hic est enim vir quem circimdedit femina, quia tanquam sponsus non solum post, sed et de thalamo suo processit ab initio sui habens sjjonsam. Qui non abiit in Consilio impiorum i.e. non consensit in studia ludeornm^ qui eum postea crucifixerimt. Iste enim est gradus primus, in quo inclu-

25 duntur omnia genera peccatoriuu. Nam quocunque peccatorum genere peccatur, abitur a deo in consilium impiorum. Impietas enim contra deum est et contra cultum eius, qui est pietas. Quod autem addit 'Consilium', notat voluntatis vitium, quia de industria et voluntarie, deliberate et consilio impie agunt, non ex ignorantia. Vel oertc aliqui ex consilio impie agimt, ex mala

30 voluntate, alii autem in consilimn tale ipsorum abeunt consentiendo ignorantes et seducti. Et in via peccatorum non stet it. Via peccatorum est ipsa vita impiorum, de qua iam dictum est, in quam abeunt qui fimit impii. Sed hic secundus gradus est peior, qui facit primum peccatum duplex, et iam non sunt impii, sed quod plus est peccatores. Peccatum autem in

35 Scriptura freqnentius pro idololatria capitur. Hoc est autem duplex peccatum, stare, defendere, resistere corrigenti et revocanti, nolle acquiescere, sicut Saul 1. Reg. 16. declinare cor in verba malitie ad excusandas excu- i.Snm. 16,15. sationes in peccatis, seipsum iustificare, postquam peccavit, ac sie suam iniquitatem statuere contra deum et iustitiam eius i. e. negare deum et idolum

35 idolatria

M m. 2a-51'. 12*. 1.5a. 16a,

16

Dictata super Psalterium. 1513 — 16.

fingere sibi, snarnni manmim opus, negare confessionein et gloi'iain deo. Sicut fecerunt Iiulei tnne et usqiie mine contra Christum. Ideo iani non tantuni impii in simplici peccato, sed et peceatores in duplici. Sic Hiere.

Riaaoi. 1, 8. trenor. 1: 'peccatum peccavit Hienisaleni. Iccirco instabili.s facta est'. Pec- catum inquit peccavit, i. e. siniplex peccatum duj)le.\ fccit. Sicut eiusdem

Seifin. 2, 13 2: 'peccatum duplex peccavit populus mens', qiiod ut setpiitur est, quia dixit,

svvictm'. 30, non peccavi, cum tamen peccasset. [Prover. 30: 'Talis (scilicet ut sequitur) est via mnlieris adultcrc, que comedit et tergens os suum dicit (i. e. se Sei. fir>, 7. excusans): non sum operata malum', i.e. Synagoga.| Unde Isaie .55 pro- mittit: 'Si impius dercliquerit viam suam, miserebitur eins dominus'. Super aim. 1, 3. illis autem dicit Amos 1 : 'Supei* tribns sceleribus Israel et super quatuor non convertam eum\ Tria scelcra sunt omnia peccata, scilicet infinnitatis contra patrem, ignorantie contra filinm, malitie vcl concupiscentie contra spiritum sanctum. Quattuor autem scelera sunt istis assiunptis addere excu- sationem in illis et confcssionem eorum negaiT. Que faciunt ipsum stare in via sua durissima cervicc. Et ideo non convertitur nec potest ct)nverti, quia directe daudit sibi portam misericordie et resistit spiritui sancto ac remissioni sue. Sujier tribus ergo sceleribus bene converterentur. Sed super tribns et quattuor simul n(»n convei*tiuitur. Et hic gradus secundus est iiltimus in scipso, (pio millus potest fieri pcior. Ideo sequitur tercius, qui iam ad alios pertingit, alios in(|uam simili peste corrum])ere secumque in ])erditionem eandem trahei-e, ut, c|ui priino gradu onniia mala fccit contra dcum, in secundo omnem gratiani remissionis i'esj)uit, tercio iam alios idem facere docet. Unde Et in Cathedra pestilentie non sedit. Quo enim proficeret impietas, in seipsa non habuit, nisi ut se iustitiam statueret. Ideo

2. lim. 3, 1.1. ecce oportuit eam extra sc nunc ire et in alios )>roficcre. Sic apost. 2 Thimo. 3: 'Mali autem homiues et seductores pioficicnt in |H'ius, errantes et in 5>oj. G. 10. errorem mittcntes'. Hoc est horrendum illud, (juod Osee G vidit in domo Israel. Cathedra ergo est publicum Magistcrium, |)estileutia autem ea ipsa doctrina mortifera, qua ludei contra Christum se suosque comimpuut, in- ficiun*^ et occidunt. Christus enim sedet in Cathedra salutis et unguenti

9Jfinc. 14,3. uardi spicate preciose. Hec est ergo vere pe.>;tilentia spiritualis, animas mortificans continua strage. Sed occulta vis est morbi huius.* Et hoc est

iDicittf). 27,04. de quo sibi ipsis prophetabant dicentes: Et erit novissimus error peior priore.

Peius est enim negare, peccatum es.se dominum crucifixisse, quam hocipsum, scilicet cnu'ifigcre, perpetrasse. Novissimus ergo error et extremmn peccatum irremissibile. O quam horrendum exemplum nobis ira ista! Maledicta oiniiis superbia, que istum errorem iraitatur usquc hodie.

18 couerterentui- 19 coniertuntur 27 Seid, penis

■ ') oberen SHnnbc üon 2'' ftct)t eine 3"'f f"i^ firf)- ^''f' l'pfitcrcn (*inbinben

fd)OTf bfjdjnitten, fieser nur nod) crfcnnen läßt: Cathedra doctori.«!?) s thronu.s rog...

domiiientiuui (?) otc.

Psalmus I.

17

Sed in lege domini Voluntas eins i. e. non tautiira manus coacta^B. 2. aut iiecessitate pene timoris aut spe temporalium allecta sine voluntate, sed hylari et libera volnntate legem domini operatur. Quod non est eornm, qui snb lege sunt in spiritu servitutis in timore, sed qui in gratia et spiintu libertatis. Unde liberi, Nadaboth, spontanei volimtariique dicuntnr Christiani »0, 3. a Christo sno, qui jn'imus talis est. ludei autem tediosi et involuntarii et manu tantum in lege sunt. Licet enim lex per timorem peuarum potuit rnanum prohibere et per spem bonorum ad opera provocare, tarnen volun- tatem intus non potuit neque solvere neque ligare, non inquam solvere ad libertatem neque ligare eins cupiditates. Hoc enim fit solum vinculis Chari- tatis, quam non lex, sed Christus in spiritu suo dedit. Sic ipse ps. 39 : "l^i. 4n, 9. 'Dens mens volui et legem tuam in medio cordis mei.' Volui inquit i. e. voluntas mihi est, et non necessitas timoris vel spes lucri. Et ideo lex tua non in finibus et cute cordis mei, sed in medio, in intimo et toto affectu: in ludeis autem vix per timorem leniter perstrinxit cor eornm. Sic nirsum dicit 'Et ex voluntate mea confitebor illi'. Et iterum 'Voluntarie saerificabo qsj. 2s, 7. t\h\\ [Ps. 118 'deduc me in semita mandatorum tuorum, quia ipsam volui'. ||; ijg^^. Et ps. III 'In mandatis eins volet nimis'.] Notandum tameu, quod Christia- ^pj. 112, 1. norum non sie est libertas et voluntas, quod sine timore (etiam penarum) sint in lege domini, quoniam hoc falsum esset. Quia qui timet penam fnturam et ideo legem servat, ntique fide hoc facit. Quia nisi crederet, non timeret. Et ideo non est longe a regno dei. Immo talis est castus timor et sanctus, quia sanctificat non tantum manus, sed et animam. Quia isto timore non solum opus, sed et voluntatem ntique custodit a peccato. Non autem sie timor legalis. Quia ibi timebattu' peua corporalis et preseus et temporalis. Quia lex iussit occidi, lapidari etc. Et ideo non in fide time- bant penam futuram, sed in exjierientia jienam presentem. Quare non cohibebant isto timore voluntatem. Et hunc timorem inntilem, quia non sanctificat animam, quia non est sanctus, foras mittit Sancta Charitas addu- cens illuni, qui dictus est, licet et hunc perfecta minuet, sed non extinguit totaliter. Igitur prima radix omnium bonorum est volimtatem habere in lege domini. Nulluni enim violentum perjjetuum, et quod sine affectu et voluntate tenetur, non diu tenetur. Quia non habet radicem grauum, quod supra petrosa mttf). 13,20. cccidit. Nam et geutilis ille poeta dixit: 'Errat mea sententia, qui firmius putat regnum esse, quod vi fit, quam quod amicitia coniimgitur.' Igitur Christus non vult vi et violentia suum regnum constare, quia tunc non constaret, sed voluntate et ex animo et aflPectu sibi serviri. Sic enim regnum eins eternum et quod . non corrumpetui". Quia non in vi nititur. Hylarem 2. Gor. 9, 7. enim datorem diligit. Ad hoc autem dedit spiritum suum. Et ideo, Qui stöm. 8,9.14. hunc spiritum Christi non habet, non. est. eins. Qui enim spiritu dei aguntur.

2 peue = poenao 8ut^er§ aSerfe. III.

15 öbev levitcr

2

18

Dictata super Psalterium. 1513 — 16.

hü filü (lei sunt. Hü antem sunt, qnonim est volnntas in lege domini: quoniam hoc sine spiritn dei ex nobis non est.

Sunt autem quidam etiam nunc hodio, qui os huius prophete distor- quere et Hnguam eins invertere nituntur. Qui suis inflatis sensibus et distortis o])eribus volunt, q\iod lex domini sit in \oluntate eorum et non voluntas eoruni in lege domini. Hoc enim et ludei (ultra hoc (piod non erat voluntas eorum in lege domini, ut supra dictum est) volucnmt, diun, quod ipsis ]ilacet, (juod ipsi defiuiunt, quod ipsi statuunt, volunt deo esse acceptum. Ac sie potius ipsi deo ponunt legem quasi sit obligatus, quod ipsi vohierint et elegerint, acceptare, quam recipiant ab eo legem, ut faciant, que ipse elegit et vult. Tales inquam nunc precipue religiosi multi sunt, (^lü sibi reserva- verunt iudicium, super mandato prolati sui, et ipsi volunt concludere et docere eum, quid eis debeat jirecipere. Aut certe ante(piam faciant, quod iubentur, rationem volunt sibi reddi ac demonstrari, quare et ad quid sie preeipiat. Et similes in hoc ludeis, qnerentcs Signum et dicentes: 'Quod 3of). 2, 18 ostendis nobis signum, quia hec facis?' i.e. da rationem et signum et proba milü, cur istud iubea.s? Kt non hoc facerent, nisi quia superbia eonmi est, qua iudicare volunt et non iudicari, et non est voluntas eorum in lege eins, sed precise lex eins in voluntate eorum. Et certe hoc non est sub prclato 3ot). 2, 19. esse, sed supra eum. Dat autem eis dominus signum: 'Solvite templum hoc et in triduo reedificabo illud.' Solvunt enim et illi templum corporis sui mystici (i. e. totum conventum scandalisant et destruunt malo exemplo). 'Sed in triduo' i. c. tribus votis substantialibus 'reedificatur\ q. d. O frater, ecce hoc signum est, hec ratio, quare hoc iulw^ain et luiUa alia: Quia tu promisisti obedientiam, pau})ertatem , et castitatem. Hec ratio debet tibi sufficere, nec debeo tibi aliam dare, tuum est obedire. Non enim datur >j){atii. 12,39. aliud tibi signum, nisi hoc signum Jone, ut scilicet isto triduo sis in corde terre. Tu ergo qui solvis templum et destmis, (juantum in te est, sed ad me pertinet ipsum (te emendato) reedificare. Hec verba sunt prelati ad 1. (ior. 3, 17. suum subditum. Alioqnin *qui templum dei violaverit, disperdet illum deus'. ORattii. 24,1.1. Sed heu ista abominatio dcsolationis posita est fixe in templo hoc sancto dei. Et vere nmic tempus est, fugere ad montes.

Caveat ergo sibi quilihet diligcntissime, ne imquam prelati sui iussio- 1. üJioi. 3, 1 f. uem discutiat aut iudicet, antequam faciat. Nec dicat : Quare precepit mihi deus de hac arbore non comedere? Certissimnm enim signum Serpentis afflantis est, quoties in precepto superioris tui incipis intus querere et dicere: Quare? Quur mihi hoc? Hoc non videtur iu.stum, hoc non utile, hoc melius sie vel sie fieret, hoc raere frustra fit, hoc in meam irritationem fit. Et sie de aliis infinitis questionibus , que infert hoc diabolicum Quare? Mox enim invidiam contra precipientem , qua.si sit invidus aut malivolus, excitat, dum uon videt, quid prosit quod ])recipitur, aut (juid convenit. Jdeo liocipsiiii' (juarc? mox in priucipio retundcndum est, et uon

Psalmus I.

19

quare, sed quomodo et quam cito faciendum sit, cogitandum est. Hoc animadverso, qnod siciit Ade in paradyso, ita deus in prelato nou precipit Semper, quod ntile aut necessarium est, aut raagnum, sed sepe solum siginim ponitnr, ut revelentur cogitationes ex cordibus, ut non alins fructus quam obedientia sola queratnr. Nam sicut in Adam factum fuit, ubi preceptum ei datum fnit solum in signum, quo obedientia eins probaretur, sie nunc 4:jnandoque vile preceptum datur et exiguum signum. Sed magna ibi negligitursuc. 2,34.^5. obedientia, quando mutatur in signum cui contradicitur, et revelantur tunc cogitatationes eorum, quia süperbe sunt et iudicium sibi arrogantes, ideo fit eis signum in niinam, et animam prelati, que est mater illius conventns, transit gladius doloris et tribulationis. Stultorum ergo stultitia est, obedientie magnitudinem ex operis raagnitudino metiri, aut parvitatera etvilitatem ex vilitate operis precepti. Non vult deus i.Sant.ir,,22. victimam sed obedientiam. Nec nostra magna opera curat, quia ipse potest maiora facere, requirit autem obedientiam solam. Sic enim et Sau! pinguia i.sam.is.g ])ecora servavit et pinguissimum Agag. Quod multi imitantes magna quando- que faciunt opera et utilia ex sensu suo, inteinm autem vile aliquid omittunt quod iubentur, in qua vilitate preciosissima latet obedientia, sicut in illa preciosa utilitate vilissima inobedientia. Sicut thezaurus in agro absconditus, aHnttii. 13,44. ita obedientie precium in abiecto et contemptibili precepto. Rursus sicut ossawntth. 23,27. mortnorum et omnis spui'citia in sepulchro foris dealbato, ita inobedientia fetidissima in magno et spectabili opere. Audi ergo preceptum et doctrinam Spiritus sancti: Sed in lege domini voluntas eins (seilicet prelati lege) etc- Et in lege eins meditatur die ac nocte. Meditari propie est hominum tantum. Quia et bestie videntur imaginari et cogitare. Vis ergo meditati-s-a est rationalis. Differunt autem meditari et cogitaro. Quia meditari est morose, profunde, diligenter cogitare. Et proprie est ruminare in cordo. Unde meditari quasi in raedio agitare, vel ipso medio et intimo moveri est. Qni ergo intime et diligenter cogitat, querit, discutit etc., liic meditatur. Sed in lege domini hoc non facit, nisi cuius primum voluntas in ea fixa fuerit. Nam que volumus et amamus, intime et diligenter rumi- nannis. Que autem odimus vel vilipendimus , leviter transimns et non pro- funde, diligenter, aut diu volumus. Igitur radix prinunn mittatur in corde voluntas, et sua sponte veniet meditatio. Inde enim impii non meditantur in lege domini : qnia adulterine plantationes non miserunt radices. Meditantur tarnen alia, seilicet in quibus est voluntas eormii radicata, que ipsi \'oluut et amaut i. e. aurum, honorem et carnem. Atque ludei meditantur vanitates et insanias falsas secundum suas opiniones in Script., sicut multipliciter de eis est prophetatum. David autem orat: 'Inclina cor meum in testimonia tua et non in avaritianr. Omnes hü non in lege meditantur, sed extra legem, i^,, ng, es. ut avari, caruales, superbi. Aut iu glosis legis seu scoriis et corticibus.

22 doctri 27 S)afür juerft pacate

2*

20

Dictata super Psalterium. 1513 — IG.

Quid aiitem est dies et nox? Hie magnum est pclagus. Primo ad literam i. e. omni tempore seu assidue. Quia dies et nox est omne tenipus. Divi- ditur autem Tempus nou solimi in diem et noctem, sed secuudo etiam in tempus prosperum et adversum. Ideo dies est tempus prosperitatis , nox autem adversitatis. Tercio dividitur in tempus gratiae et peccati. Quaiio <

sviicfim. 31, in tempus vite et mortis. Prover. 31. 'Non extingnetur in noete etc.' i.e.

in tempore mortis. Quinto in tempus quietis et negooii, seu oeii et laboris. Unde quies (secundum spiritum) est dies, occupatio autem nox. kSecundum has divisiones varia est istonuu nominum in Sei-ijit. nsiu'patio. Qui ergo radicatus est voluntate et ex auimo spontaneo in lege domini, quodcunque lu tempus acciderit, nou recedit, non ohliviscitur, non postponit meditationem legis domini. Stultus autem, et cuius voluntas non est in lege eins, mntatur in omnem differentiam temporis, et si aliquando per diem in ea meditetur. öuc. 8, 13. Nocte autem cessat, quia non habet radicem.

Sunt autem et lue qnidam perversi (sieut in prima versiculi parte), (jui i-' similiter invertnnt et pervertunt hano voeem spiritiis sanoti. Quorum non est meditatio in lege domini, sed potius econtra lex domini (quod horrendum est) est in eorum meditatione. Hü sunt, qui Script, ad suum sensum tor- quent et sua propria statuta meditatione cogimt Script, in eam intrare et concordare, cum debuerit fieri cdiverso. Sic ergo lex domini in meditatione^ -m

-öfatti), 5, 2,'.. eorum , et non meditatio in lege domini, hü nou volunt esse adversario suo consentieutes in via, sed adversarium sibi. Nec cum sancto sancti esse volunt, sed sanctum cum sc prophanum esse cujnnnt. Sic fuernnt hcretici. Sic oranos, qui suani vanam opinionem auctoritate jirobant Sci-i])tnre, iudai- zantes ludaica pei-fidia. ü:.

Contra quos b. Hilarius Hb. 1. de trin.* 'Optimus lector est, qui dic- torum intelligentiam expectet ex dictis potius quam im]>onat, et retulerit magis quam attulerit, neque cogat id videri dictis contineri, quod ante lectionem presumpserit intelligendum'. Jude enim conqueritur dominus per !Kai. 3, 8. Malach. 3. quod cum configant et violeut niali interpretes et pervei'si.

"lärebifl. sni. Quippe Dicta autentica sunt quasi clavi, Ecclesiastes ultimo, et Stimuli, quibiis quando veritas prohibetur, tunc dominus configitnr, ut scilicet veritas non libere incedat et a)>}>areat. Unde in huius rei figuram dominus ludeis remansit crucifixus, nec unquam illis iteruiu apparuit nisi reliquiis Israel, jpfbr. fi, f,. Ideo adhuc hodie eum crucifigunt in semetipsis, ut cos Apostolus arguit, ;!-, quia tenent veritatem confixam et in mendacio suo ferreo et durissimo (qui sunt elavi eormn) eam configunt. Ideo usque hodie nesciunt quid faciunt, sicnt et tunc nescierunt. Eodem modo flagellant, lapidant et occidunt pro- phetas et scribas, sicnt patres eorum. Et sicnt ad literam ista fecerunt,

10 vocem ssancti :30 violentiiiit 31 sunt qiicdam elavi et feljlt bei Seib. ') Ililaviiw do trinit. I 18. pcl. Main-. (Pav. 184r)) Tom. II pg. :]8.

Psalmus I.

21

ita etiam mystice idem fecerunt. Naiii tuuc propheta occiditur, quaiidu eins .sermones suöbcantur secunduin sen,sum viviim, quem Spiritus saactus inteudit. Vide quautum sit eruditionis in isto versiculo uuico. Vehementer ergo timeudum est, ue cito sensui nostro credamus, et cimi onmi humilitate et reverentia Scriptura exponenda, quia ipsa est lapis offensionis et petra scandali hiis qui festiuant. Quam petram convertit in stagna aquarum hiis, qui meditantur in lege doniiui. Unde et dominus reprehendit eos, qui eum sie queruut. Isaie 65. Quia inveniunt eum, qui non quesierunt isto modo. Sef. es, i.

Sunt taudem, qui meditantur quidem et habent voluntatem in lege, sed non domini. Hü simt luriste, qui in doctrinis hominum variis et tra- ditionibus seniorum voluntatem habent et meditantur die ac nocte. [Unde hic in singulari dicit 'in lege', non 'legibus'.] Quid enini simt doctrine hominum nisi leges civiles et humane? Traditiones autem seniorum sunt decreta pontificvun. Senior enim presbyter grece et sacerdos est. Unde et Petrus i- *ctr. 5, se et Johannes Seniorem appellat in suis Epistolis. In hiis ergo legibus 3; J; intime versantur nunc homines et habent infiuitam in illis arenam questionum litium, pugnarum, verborum, glosariun, sine omni fruetu nisi lucri tantum, et honoris. Sed de hoc satis.

Et erit tanquam lignum, quod plantatum est secus decursus«. 3. aquarum, quod fructum dabit in tempore suo. Dixi, Si quis vokm- tatem habet in lege domini, radicem habet. Ideo hic dixit 'plantatum esse', radicem scilicet misisse. Sine dubio alias erit non plantatus est.^ Recte ergo qui predixit 'Sed in lege Domini voluntas eins', nunc prosequitur 'Et erit tanquam arbor vel lignum plantatum', vivum utique lignum, cuius radix est voluntas in lege domini, et ideo firmiter plantatmn. Quod autem timore in lege est, violenter est lignum intrusum et nou plantatum. Voluntas enim et non vis facit firmum propositum. liecte quoque premisit 'qui meditatur in lege eins', et nunc prosequitur 'secus decursus aquarum'. Nam iis, qui in lege meditantur, scaturit ipsa petra Script, abundautes rivos et decm-sus aquarum scientie et sapieutie, insuper et gratie et suavitatis. Sic enim pro- mittit: 'Querite et invenietis, pulsate et aperietur vobis'. Igitm* meditari 5:jattf). 7, 7 est pulsare cum Mose haue petram, decurrere autem aquas, est erumpere . multos sensus et copiam iutelligentie. Ideo Qui meditatm" ui lege domini, simul necessario est fixus secus decui-sus aquarum et fluenta plenissima. Dicit autem 'decursus', quasi de sursum cm-rens. Unde et lordanis a descen- dendo dicitur. Quoniam Scriptura sancta est super nos et de superioribus, ideo est aqua, non ad quam nos descendimus (nisi dum de superbia ad eam descendimus). Sed nec asceudere ad eani possumus, quia confortata est, non possunms ad eam. Ideo est decursus et descendit ad nos et super

12 doctrina 32 deoune

0 ©ü bcr (Sa| in ber .^anbidjrif t ; erit iimfj tDufjt getilgt Serben, ober es ift qui üor alias eittäujdjalten.

22

Dictiita super Psalterium. 1Ö1:3 16.

3oci 2, 2:t. noH. Sic loliel 2. 'descendorc faciet atl vos liymbreni «(.Totinuni etc.' T)ic'\t antein et decursus, quia seriuo eins vdociter currit, iiescit enini tarda

^i- 46, 5. juoliiniiui Spiritus sancti gratia. 'Et fluiuinis impetus letificat civitateni dci.'

^j. 45, 2. Et 'liugua lueus calamus scribe velociter scribentis'. Expertus novit, (juod (pii in lege doniini nieditatur, breviter et subito plurima docetur, ac velut

ißi 42, s. diluviuni invadet iutenigentianun in voce eataractaruni eins, ita ut sit vere cursus, ubi huniauuni studiuni vix est repere ac claudicare ad eandem veri- tatis copiam. Igitur qui cupit abuude erudiri ac velut iuundari cui-sibiis a(}uarum scientie, tradat se ad meditationem in lege domini die ac nocte. Kt experientia docebitur verum dixisse projjhetam in hoc versu.

Dicit tercio 'Öecus' i. e. iuxta vel prope. Quia in futuro ingredicnun- et absorbebiraur in istis atjuis, hic autem Interim sumus a<l eins decursum, preterfluit enim nunc, sed tunc iufluet totaliter. (^uomodo autem soiciitia et gratia sit aqua, alibi notum est. Nisi quod seieutia Script, singulariter

*i. 4,5, 3. aqua est, (piia lavat, irrigat et fecundat. Est enim diffusa gratia in labiis eius: ita ut sit mollis, liquida, mitis et i)ura, et si que alie sint aiiuarum proprietate.s. Igitur hic rivos de Libano tluentes, posthec fontem ipsum bibemus aquarum viveutiuni.

'Quod fructum suum (i. e. o})us Iructuosum) etc.' Hoc magnum et singulare donnm dei est, scire, incpiam, (juando opus quodlibet facere debeas, scilicet ut suo tempore et oportune quodlibet facias. Hoc est donum consilii «»(jvid)«. 2h, et iudiciuni, (jUod diligit lionor regis. Prover. 25. 'Mala aurea in lectis Ät)iid)iu.2G,9. argenteis, (jui locpiitur verbum in temj)ore suo'. Econtra eiusdem 2(3. 'Quo- modo si Spina nascatur in manu temulenti: Sic parabola in ore stultorun»'. st)tic^n).26,7. Et infra. 'Quomodo pulchras frustra habet claudus tibias: Sic indecens est parabola in ore stultorum.' Hec est prudeutia, virtutum dux et auriga, iudex temporum. Multi faciunt fructum temjwre lüieno, scilicet sui capitis et sensus : et uon tempore fructus, ut (jui studet, quando debet aliis prodes.se in opere, aut econtra, qui vult regere et currere, (juando dei)et orare vel studere. Sicut in secularibus pruden.s est, (jui uietit in messe et non ante vel post messem. Vel qui emit, dum forum est et nundine smit. Sic enim

^uc. 16, 8. prndentiores sunt filii huius secuH etc.

Hoc tempus autem oportunum apud religiosum facile est. Quia obedientia sola ipsa est prudentia eorum, (jue (piando recjuirit aut prohibet, tunc tenqius est fructibus suuni et oportunum. Sed multi etiam hic insaniunt et sibi tempus definiunt. Sed hoc sine dubio semper alienum est et inq)ortunum operi suo, ideo et ipse fructus potius spiua est in manu eins, quatn fructus aut uva etc. pei-forat enim conscientiam eins et inutile facit opus et manum simul.

Et folium ei US non defluet. Folia sunt verba, hec autem vei'ba Christi quomodo uon defluxerunt, patct, quia in Euangeliis et cordibus Suf). 6, 63. fidelium preciosissime scr'buntur. Verba enim, que loquitur, vita sunt et

Psalmus I.

23

Spiritus. Ideo uon in lapidibiis et mortuis libris, sed in vivis cordibus digna sunt scribi. 'Non defluet' ergo minus dicit et plus significat: quiasiotte. 24,34. celura et terra transibunt, verba autem eius non transibunt. Ipse igitur liguum vite, plantatum in domo domini firmiter, qui fructum suum suo tempore dedit, primitie omuium lignorum eum in hiis imitantium. Adam et Eva consuerunt folia fici i. e. texuerunt verba excusationis in peccatis, 1. saioj. 3, 7. ut suam turpitudinem velareut et excusarent: ideo defluxenmt ista folia. Et maledicta est hec ficus a domiuo, que talia tulit folia, et mox aruit. Sed iwatti). 21,19. quam perfectus vir est, qui non offendit in folio, perfectior certe, cuius folia sunt florida et abundant, sed perfectissimus , cuius non defluit folium, qui dignus est, cuius seutentie et dicta eternam memoriam et aiictoritatem raereantur. Sic Ecclesiastes ultimo 'Verba sapieutum quasi Stimuli et clavi in *}5icb. Sai. altum defixi, que per magistroi-um consilium data simt a pastore uno.'

Et omnia quecunque faciet prosperabuntur, omnia que instituit et ordiuavit fieri in Apostolis et discipulis, in sacramentis, mysteriis. Non euini solum ipse factor prosperatur, sicut ps. 44 dicitur: 'intende, prospere ^.fsf. 45. 5. procede'. Et ps. 117. 'O domine bene prosperare etc.' Verimi etiam ea que *)si'. iis, 25. facit prospera erant, proficient, procedent et non impedientm* ab omuibus resistentibus. Quia 'porte inferi non prevalebunt adversus eam'. Quia sojatti). is.is. prosperabuntm- ea que facit. Que? Cell novi, terra uova : immo omnia nova facit, qui sedet in throuo. Hic enim est orbis terre futurus, quem non subiecit angelis deus, de quo loquitur Apost. Hebre. 3 sed filio, isto 'Beato§cbi. 3, 5. viro'. Hec ergo opera domini magna et mirabilia, exquisita in omnes voluntates eius, ipsa sunt, que hic prospera futura dicuutur. Et impleta sunt, sicut videmus, quia implevit Ecclesia, que est opus magnificentie eius, totum mundum. 'Confessio enim (i. e. ludea vel ludith) et magnificentia opus m- m, 3. eins.' Et iterum 'facta est ludea sanctificatio eius' (i. e. Ecclesia) etc. 114,2.

Non sie impii. Ampla est ista negatio et tarn ampla, quam fuit«. 4. affirmatio omnium precedentium, ut impii non beati, non viri, non voluntas eorum in lege domini, uec meditantur in lege eius ut supi'a, nec sunt lignum l)lantatum secus decursus, quod fructum suum dat in tempore suo, nec pro- sperabuntur, quecunque feceriut. Desyderium enim peccatorum peribit. Quid 120, 10. ergo? Non sie sunt impii, Sed tan quam pulvis. Pulvis enim non habet radices, nec potest plantari, sicut nec ipsi voluntatis radicem in lege habent. Sed est terra comminuta et ad nihilum redacta et ab ustione solis arefacta. Ideo enim vilissimum omnium eos vocat: quia comminuti sunt et vilissimi omnium facti. Sicut per Abdiam dicit: 'Ecce parvulum dedi te in gentibus, con- obabjn 1, 2. temptibilis tu es valde.' Unde et ipsi quidem faciunt fructum, sed tempore

20 facit? 3i habeut fe'^U 37 §1« hJte auc§ ©. 24 3. 2 'öat 2üü)tx ftatt Abdias mfpiüngtidCj Edom gefc^tie'öen unb evft '^ernac^ üerBeffctt ; e§ fd^lueljten if)m babti bie Söorte Obadj. 1, 1 üox: llaec dicit Dumiiius Deus ad Edom.

24

Dictata Huper Psalterium. 151-5 — Ifi.

Holl suo: immo prorsu.s iniportuno, opera legis scilicet teini)üre gratiae, (juud ctwbjrt 1, 7. non est tempus taliiun operum. Uiide et Abdias: 'Xon est priideutia in eo/ Sic nun secns decursus sunt a<juarimi. Qiiia 'posiiit stagna in sitini et «f. 107,33.34. terram fructiferain in salsugineni a malitia habitantiuni in ea'. iSie fblinni 3c). 1, 30. eins deflnit. Ut Isaie 2. 'Cum fueritis sicut quercus deHuentibus foliis et velut hoitus abstpie aqua.' Qiiia (]ue liodie docent, cras falsa convinciuitur, oniniaque que faciunt non prosperabuntur. 8ed oiunia i\w ordinant frustra ordinant. Quem proiicit veutus a laeie terre. Ventus est impetus ire dei et spiritus furoris eins, (pii fuit in J\i)manis, per quos disj)ersit eus et proiecit a terra sua uscpie in liodiernuin dieiii. Quia de terre faeie (i. e. superficie ludee) omnes sunt exj)ulsi valido isto vento ire dei, Ipsi autem ut infinnus pidvis, sine virtut« resistendi fuerunt. Et bene 'pulvis'. Quia sicut pulvis est terra minutim divisa et nulla parte sil)i oohereus: ita tunc tem])oris fuit niaxima et intima dis.sensio inter ludeos et uulla cohereiitia aut cuncordia, ideo disj)ersi sunt. Divismn eiiim fuit cor eorum, ideo nunc perieruut.

Eüdem modo, mystice. Tentationis ventus Semper deiicit de statu et possessione seu pace sua sujKirbos, singulare«, discordes etc. Quia sicut frater a fratre adiutus est sicut civitas firma, ita frater contra fratrem est sicut nullus lapis super la[)ideni, ac sicut ])iilvis suj)er faciem terre. s.S. Ideo non resurgent impii in ludicio. Non dixit 'in die ludicii', sed 'in ludicio'. Judicium autem nunc est nuuidi, licet iiondmn revelatum, quod fiel in die. ludicat ergo dominus iam populos in equitate discernens j)er gratias suas bonos a malis, et transfert eos de tenebris in

1. ?I5cti. 2, !t. admirabile lumen suum, divideris liicem a tenebris. In hoc iudicio resurgitur resurrectione prima secundum animam, cuius figura et causa est resurrectio Christi, sicut theologisat in multis loci» A))ostolus. Sed non ludei in isto iudicio resurguut. Quare? (piia nolunt. (^uia excusant sc in peccatis et iustificaut semetipsos ac sie resistunt. Est autem multi])lex iudiciiun. 1. primo passivum, quo a domino iudicamur, scilicet scj)arando de medio nialoruui. Et lioc secundum corjjus fit j)er disciplinam et castigatioiiem. Secmidum auimaui autem per gratiam. Sic ^Vi)ostolus 'Cum autem iudicamur

1. aor.11,32. a domino, corri})imur ut non cum hoc mundo condemucnmr.' 2. Secundo^ quo uosipsos iudicamus. Hoc fit seipsum accusando et confitendo peccatum

«üiu. 2, 3. i.öiium, quo agnoscimus, quod digni sumus pena et morte. Sic Ro. 2. 'Qui iudicas eos qui talia agimt etc.' Item 'Eadem facis que iudicas' i. e. agnoscis et disceruis malefacta et non facienda: Talia ergo in nobis agnoscentes et pro eis penaiii nobis inferentes exercemus iudicium in nobis. Non ergo resurgunt impii in iudicio. Neque peccatores in consilio lustorum i. e. ludei in Ecclesia Clu-istianonmi, qui sunt soli iusti a solo iusto domino

23 3" i" crgdiije iudicii ober iiovissiina

Psalmus I.

25

uostro Iliesu Cliri,stü.i Quoiiiam novit domiuus Viam lustorum. 55 6. Quia 'amen clico vobis, nescio' dicit ad impios. Novit ergo: quia placituni ffliotif).'jö,i est ei in illis. Sed Iter impiortim peribit, ima cum ipsis, quia disperdet illos dominus benedictus in secula Amen.

Sequitur tandem ex predictis, quod Scriptura sancta aptius et melius utitur verbis, quam curiosi disputatores in suis studiis. Immo nisi quis eorura imaginationibus renuncians velut calceos suos cum Mose exuerit, non 2- »Jui- 3. poterit ad istum rubum flammeum appropinquare, terra enim sancta est. Nam ecce si dixeris: 'Sed in lege doraini voluntas eins' i. e. actus voluntatis vel potentia actus in lege Domini: dm'a insipidaque est intelligentia. Et isti tamen sie dicunt. Si autem dixeris cimi spiritu sie : i. e. Qui sponte et volun- tarie legem domiui lacit, iam ecce sanior est sensus. ^Sed questione dignum videtur: Cur non dixit 'voluntas et manus in lege domini^? Nam 'fides sine operibus mortua est'. Et 'dicunt sed non faciunt*. Respondeatur aiiiuti). ^3, Quod duplici causa solam voluntatem expressit, prima, Quia non potest 3ac. 2, 26. arbor bona malos fructus facere, et omnis arbor bona fructus bonos f'acit. »iatii). 7, i Ideo voluntas, qvie est arbor vel radix arboris bone, non potest facere nisi bouum et facit fructum bonum tempore suo. Ideo hic mox compai'avit hominem ligno plantato, cum premisisset radicem eins, scilicet voluntatem. Habita enim voluntate bona totus homo bonus est. Sic radice bona arbor bona est. Que utique facit tunc, non nisi secundum genus suum, fructum bonum, et si non Semper, tamen tempore suo: postquam hiems transierit. Etenim hiems est tempus legis et Synagoge. Ver autem, amenissinnun tempus anui, est primitive Ecclesie tempus : ubi Spiritus sanctus amenissimum fecit tempus in floribus, fructibus etc. Unde et eductio de Egypto primo meuse facta est et in vere, hoc enim tempus est principium germinantium Amos c. 7. Tunc enim hiems transiit. Estas autem est plenitudo et pro-adnos 7, 1. fectus Ecclesie, in qua claritas maior facta est, et in notitiam omnium vulgata veritas fidei. Autumnus iam restat et nunc instat, in quo messis et vindemia agetur novissimi ludicii. Hic rursus incipit frigus charitatis. Ps. 'Estatem n, n. et ver, tu plasmasti ea etc.'

2. Secunda causa est, Ad erudiendum nos, quod opus bonum non sie est de uecessitate salutis, quin, si fieri non aliter potest, voluntas sufliciat. Hec enim necessaria est, quam nuUus impedire potest persecutor, a qua nuUus excusatur. Quoniam hec omnino in uobis nostraque libertate ])osita est. Potest tyrannus manus et pedes ligare: potest in exilium mittere et

15 20; 29 qua

') 2lm untern 3tonbe bon 331. 5 * ftel)t nod) : ludiciuiu potest intelligi etiam ipsa fides, per ipsam enim dominus iudicat et discernit, ipsa equitas et veritas, in quam iudicat dominus, ipsum iudicium, non quod facimus, sed quod pati debemus tanquam superius ad nos et sententiam latam super nos, cui standum sit. -) %m ütüubc .q.

[b. t). quaestio].

26

Dictata super Psalteriuni. 1513 — 16.

cairereni, ut ne(jue liugiia ncc iiiaim, uev vcrho iicc ojk'It ])()s,sis facere seciuiduui legem domiui. NuiKjuid potest voliuitatcin? Igitur Beatii.s vir, etiam si uon plus (]uam voliuitas eins in lege douiini f'uerit. Verum uhi copia faciendi adest, non suffieit voluutas, immo nunquani e.st vokuitas, ui.si in verba et opera prodeat et incarnetur (i. e. in carnali verbo et opere s appareat). Quare cum dicit: 'In lege domini volunta-s eins', utitjue vera et plena et ])erfecta vuluntas intelligitur. Inde enim lacobus in sua Canonica Sac. 1,25. c. 1 appellat legem haue perfecte libertatis i.e. voluutatis: Quia semipleua et languida voluntas non est voluntas. Horum eerte voluntas est divisa et non tota in lege, sed in legibus, scilicet duabus contrariis, partim in lege w domini, partim in lege membrurum et carnis. Unde non frustra hic unicam legem domiui adducit dicens : 'In lege domini', in singulari, et unius 'domini'

üRottf). 7, 21. in singulari, et una 'voluntas' in singulari. Quia 'non omnis (i.e. nullus), (pii dicit mihi domine domine (i. e. duplex est corde et voluntatc divisa) intrabit in reguiun celorimi: Sed <|ui facit etc.' Facit autem voluntatem, <jui i"- secundum uuam voluntatem totam et ])lenam facit opus dei et maudatorum. 3ac 1, 17. Si (luidem et ipsa tua voluntas perfecta est patris voluntas, a quo omne donum perfectum desursum est descendens etc.^ — —

8ed gradus tres oppositi et ad celum : Primus est non abire in cousiliuin impiorum i. e. maximc resistere, refugere et ire in consiliimi piorum [deciinai'e 20

Bfli.spj 16,4. conventicula illorum de sanguinibus Idumeorum|.

Secundus Non stare in via peccatoruin i. e. non statuere suam iustitiam, non sc excusare, non iustificare, non sibi tribuerc. Sed magis statuere et subiici iustitie dei, induere contessiouem : in prinei})io accusare sei])suin, iudicare se ipsum, iustificare deum, gratias agere, paratus audire et acquies- 2.s cere; et sensui a(; monenti alteri cedere. Hoc est stare in via sauctorum. Staut enim sancti: (juia humilitate et confessioue nituntm'. Tercius est uon docere malum (i. e. maxime docere bona), (^uos tres gradus in Augustino adeo eximie videmus lucere, ut i.ste versiculus mira proprietate et accomode videa'ur representare, exprimere ac delineaix' totam vitam S. Augustini. Nam 30 pro primo gradii, quam non abierit, sed pleno corde iverit in consilium })iorum, ipse testis est libro 8. confessioniun. In secundo autem pre omnibus sanctis fecit novuui et singulare, scilicet statuens non suam iustitiam, ne(iue sese iustificans aut sibi (juid attribuens, sed confessionem bonorum et maloriuu totius vite toti mundo statuit, hoc est egregie stai'e in via saue- 35 torum, immo et ire et proficere. Non fecit sibi seipsum in corde idolum.'^ Sed plenissime dedit gloriam det) : in conspectu omnium hominum. In tercio

14 2x 19 ad celuin est 11011 iiiipioium Sßgt. 3- 20.

') ^kx ciibct 331. Si». S3l. G mib 7 fiiib \nd)t üür()Qitbcn, abn nur hjeit fie bei bcr iBcjiffcrung ber .f)Qubfd)rift üDcrjpruiigcit fiiib; SBt. 8 -11 i'iiib Düitjaubcn uiib beziffert, aber uubeidjriebeu. C*? folgt baljer 3^1. 12». -) 3Im JKüitbc liiitä: sicut Ezechiel arguit

huleos «ic. iUgt. |)cfet. 14. 7.

Psalmus I.

27

gradu, scilicet nou docuit malum, «ed maxime bouuni: quis liec uescit? Aut quis hoc tani diu, tani sedule, tarn feliciter est executus"? Igitur singu- larissima laus eat Augustini in hoc versiculo. Et vere Beatus vir, qui non abiit in consilio impiorum etc. Hos item tres giirgites ad diceudum plenis- fi simos per coiiipendiiini declino: qui iam finem facere debeo. Igitiu- patres et fratres, ut sermo, qui a vobis incejjit, in vobis etiara fiuiatur: Audistis ^

Vocabularium super Psalm o primo. 'Vir"" dicitm- tripliciter. Primo est nomen etatis, et distinguitur contra puerum. Alio modo est nomen relativum et officiale, ut sponsus vel maritus. Tercio est nomen sexus, scilicet contra mulierem distiuctus. Nota sunt ista.

'Consilium/ Est dispositio mediormii vel via, quibus ad finem per- venitur in moralibus et practicis. Et est quadruplex. Primo est consilium bonum ad finem bouum, ut sunt consilia Euangelii, lex dei, que dirigit hominem per debitum medium ad deum. Et liec est virtus et Charitas, ut orare,

lö misereri proximo propter deum. Secundo est consilium malum ad finem

malum, (juale fuit consilium Achitophel contra David et Saulis contra euudem,'j; \l' ut est omne peccatum et vitium maxime ex deliberatione , de industria et consulto factiun, ut consilium ludeorum contra Christum. Et ita potest hic etiam sumi. Tercio est consilium bonum ad finem malum. Et liec est

2ü proprie hypocrisis, simulatio et dolus: Ut qui bonis mediis utitur, exem])li gratia orare, ieiunare et onuiia, que bona sunt, facere pro gloria mundi aut lucro aut alia vauitate. Tali consilio itermn ludei vivebant, ut patet in Euangelio. Quarto est consilium malum ad finem bonum, et hoc est demonium meridianum. Est autem, quando quis dimisso eo, ad quod tenetur, ai, k.

25 aliud ex suo sensu agit, bona iutentione et sancto fine. Sic enim Angelus -'.isur. 11,14. sathane in augelum Incis se transfigurans toUit obedientiam sub spetie maioris boni, cum tarnen obedientia nihil malus sit sub deo. Et contra hoc vitium psalmus iste loquitur, in quo ludei oIüti figurative et vere, nunc autem multo magis errant: Quia abeuut (i. e. deserunt consilium dei et fidem, que

3ü sola est via et consilium debitum ad deum) in consilio suo statueutes suam iustitiam et zelum dei habent stultmn. Ex abitione autem fiunt impii. Sic usque hodie diabolus, quando vult facere inobedientes , tunc abscondit obe- dientiam et facit subditos de preceptorum et faciendorum utilitate iudicare. Et frequenter minus utile apparet, quod preceptum est. Tunc illi stulti

35 obedientiam non consyderaut, in vili arripiuut utilius et malus sine obedientia et contra. Sic fecit primis pareutibus in paradyso, ostendens eis malus bonum esse in non servando quam servando ])recepto, et sie tulit obedientiam.

4 Breviter hos, ahn erftere§ Sßort nic^t untetfttic^en (©eib.), fonfaern, luie c§ fd^eiut, butc^fttii^en 8 super ps. Ps. 1"

0 331. 12 1> tft leer, 331. lo fet)U. m. 14a ift hjieber leet, auf aber kfiubct )id) bie oben @. 13 flg. mitgettjeiUe praefatio.

28

Dictiitii super Psalteriuni. 1513 — 16.

Sic oliiu Domimis proliibuit t^ibi fieri altarc dv lapulibus sectis i. c. viaiii ad sc colenduni, iiostra iiulu.stria })ülitaiu et oruatam. Sic ludei diininso tcniplo et altari iu excelsis et lucis imraolabant et stiilti iiobis videntur luis.se. Veriintameu multi uiniis eos iraitantiir, maximc religiosi. Nani et ludei ülini sc verum deuui iu vitido Saiuarie et excelsis colerc i)utabaat: (juo ritu :■> tanieu deus uoluit coli, sed eo qui erat in Hierusaleui. Hoc consiliuui sie

5ri 5!i,.i 3u,i. Isaias desciübit 59. 'Telas aranee texuerunt.' Et 30. 'Ve filii desertores, ut faceretis consiliuui, et nou ex nie, et ordireniini telam et neu per spiritum meuni, ut adderetis peccatuiii super peccatuni.'

'Impius' est recedens a deo et omittens cultum dei: 'peccator' proprie, i» qui pertinaciter in suo errore et inij)ietate, inobedientia persistit. Et liec btob 31, 27. est Vera idololatria t)liui figurata, negatio contra altissinium et oscidari manuui, suum sensum statuere, sua opera et facta iustificare et defendere. Ideo est duplex peecatiuii. Sed conf'uuduntur iste differeatie. Uude lue pulclire |)rimo dicit 'Inipioruni': seeiuido * peceatoruui ' : Et ])rimo 'abiit', secundo i.s 'stetit'. Item primo 'in C^onsilio', secundo 'in via' (i. e, firmato et quasi trito et habituato consilio, ubi de consilio facta est via). Unde patet, quod consiliuni hie capitur pro deliberato et electione j)recedente malo facto. Consilium euim dicit eleetioneni. Ideo est consiliuni impioruni electus et voluntarius et agnitus error, precipue in {)rimis ludeis tempore Christi, iu 'Sedere' est ludicum in tribuuali, Reguni in tlirono,"^ doctoruni in Cathe(h'a. Unde hie doctores istius consilii impioruni et viae peccatorum reprehendit, SDiatif). -.'3, qiiides sunt uscpie liodie ludei. | Super Cathcth-am Mosi sedcrant i.e. legem Mosi docebaut, ideo sequitur: (piecunque dixerint, facitc] Unde et doctriua eorum pestilentia vocatur, (|ue est mortifera et tarnen occulta : quia velant eam o.s suis meudacibus glosis, ut nou a])pareat, (piani sit falsa. Et sie Ln prophetis luinieratur una de j)lagis dei, scilieet pestis, faines, gladiiis, bestie: pestis mortifera doctriua, bestiaruiii dentes zelus carnalis, fames spiritualis cibi, gladius ])otestas diaboli.

Voluntas in lege donuni facit Christianum, nou autem manus. Unde 311 Euangelium dicitur cohibere tam manum, (juam animura, lex autem Mosi solam manuni. Vermn uec Euangelium est lex Christi, iiisi fide capiatur. Lex enim domini viva est et efHcax: ideo iiou est litere vel verba. Sed fides verboruin aliotjuiu semper sub lege est, quamdiu nou iiabet fideni iij 4. 7. Euangelii. Unde ps. 4. 'Signatum est super uos lumcn vultus tui domiiie.' 30 Noll sufficit quod sit signum, nisi sit impressum signuni et signatum, hoc autem est, esse fideni scilieet Euangelium suscipere et fide'^ imprimere. Sic

3cicm 31,33. Christus per Hiere: dicit se suam legem scribere in eordibus eorum, non in mortuis membranis, quia verba Euangelii bene scribmit et loquuntur.

12 idolatria 21 ©cib. ludiciuiii 22 ©cib. cosilii 23 Mosen ') 'darüber i^cfdjrieben: solio. -) ijarüber gefdjrieku: credendo.

Psalmus I.

29

bus penitentie,

[iit{

sed non fidem. Fides antem est lex domini immaculata, purificans corda eornm, ut infra ps. 18. ^i- i9, s,

'Pulvis' est terra comminuta, arida, levis, omni vento mobilis et exposita. Quo nomine aptissime Indei exprimuntur, qni sunt aridi in spiritu et liumiliati, unde et infirrai ad resistendnni , dispersi per omnes terras et omni momento incerti in sedibns suis. Sunt etiam in conculcatiouem ut lutum platearum et pulvis viarum. Et maledictio dentero. 28. in eis ad oeuhuu videtur. 6. suof. ss, Ecclesia autem petrea super jietram firmam et lapides electi et preciosi.

'ludicium' est sententia damnatiouis et est proprie, quando quis seipsum accusat, detestatur et eondemnat, sicut nostri theologi dieunt de aeti- Irasci sibi dolere pudere detestari vindicare]

Hos vocat Soriptura iudicium. lustus enim in prineij^io est accusator sui:

Ideo etiam si septies cadat in die, toties tarnen resurgit, eo quod non excusat epvi*«. 24,

se in pecoatis, sed mox confitetur et accusat seipsum : quo facto mox dimissa

sunt ei peccata et resurrexit. Sicut 2 Reg. 12. in David patet: qui cum 2. snm. 12,13.

dixisset 'peccavi', mox Natan: "^transtulit dominus peccatum tuum'. Sic yi,c. 18,13.14.

pnblicanus in Euangelio cito iustificatus est. Et ipse ps. 30. 'dixi, confitebor^^sj. 32, 5.

iniustitiam meam domino, et tu remisisti'. Confessio enim et accusatio sui

est iudicium hoc, quod amat dominus et correctio sedis eins. Auima enim,

que sie sine intermissione seipsam detestatur, odit se in hoc mundo, displicet

sibi et odit opera sua. Hec est que portat iudicium hoc et Semper resurgit.

Econtra, qui statuunt suam iustitiam, et excnsant se in peccatis [siciit Saul,

sicut Adam et Heva]^ non iudicant seipsos, non accusant, sed se bene

facei'e putant et placent sibi : et amant seipsos et animam suam in hoc

mundo. Ideo impii non resurguut in iudicio, quia non coufitentur ludei

suum errorem, non se accusant. Sed sicut iustus est in principio accusator

sui, ita impius est in principio defensor sui. Ita ludei impietatem suam

non accusant, sed defendunt. Ideo impossibile est eos resm'gere staute ista

defensione, Unde non dixit psalmus : Ideo non resurgent 'homines' vel 'omnis

caro', quia omnis caro resurget in fine mundi, sicut lob dicit: 'In carne ,9,

mea videbo etc.' Sed 'impii' i. e. Spiritus eorum, secundum quod sunt impii,

non secundum quod sunt caro. [Aliud est resurgere homines vel carnem,

aliud impium, quia carnis resm'rectio est omnium universaliter, impiorum

autem nuUa. Quare? quia sunt in principio defensores sui. Listus autem

septies cadit et toties resm-git. Quare? quia est in principio accusator sui.

Impossibile est enim, quod qui confitetur peccatum suum, non sit iustus,

') Übevgcjdirieben.

30

Dictata super Psalterinm. 1513—16.

cum cUcat veritatem. Ubi autem veritas, ibi Christus est. Sed et ciuu remissio peccati sit ipsa eornm resm-rectio, patct quod non reiuittitiir eis peceatuni, qnia uon accusaut se: ergo nec resurgunt aut instifieantiir. De prima enini loquitur resiirreotione et iudicio primo, licet etiani iieque in secunda resur- rectione resurgant, qnia qiii seeundmn animam non resurgit, nee secunduni corpus glorificatum certe quasi non resui^ere videtur. Et hoc innuit, quod non simpliciter ait 'non resurgunt^ sed 'in Iudicio (,'t concilio^ i. e. inter cos non resurgent,]

'Voluntas' hic non ut in Scolis accipitin", sed pro lil)entia spontaneaque ])roniptitudine j^^ide in vocab. hhapetz.| ' et voluutario beneplacito, non pront distinguitur contra intellectum vel actum vohnitatis, sed onniino pro vohm- tate omniuni viriuni: ita quod omnes vires, omnia membra volenter sint in lege domini et libenter. Scilicet ut distinguitur contra involuntariuni , licet hoc voluntarium vei"e sit primo in ipsa potentia scilicet volimtatc. Nam si dicas: Sed m lege domiui voluntas eins i. e. actus voluntatis: arida et ieiuna est intelligentia, immo obscura, cum et nolle sit actus voluntatis, licet hoc re))ugnet grammatice. Immo potest quis actum volcndi elicere in lege domini violenter, quod tamen voluntas eins non sit in ea. Et forte hinc nudti se decipiunt, putautes se statim habere bonam voluntatem, quando actum volendi eliciunt. Et non consyderant, quod est violenter extortus actus et imjieriose elicitus: quod ex hoc jiatet, (|Uod transeunte aetu relabitui" I.Jim 4,..'. ad solita et non est ibi ]>erseverantia. Et hec est conscientia cauteriata (i. e. \ iolentcr facta et extoi-ta). Igitm- voluntas hic sicut voluntarium ncutro mm. 1, ir,. genere. Sicut Ro. 1. 'ita (piod in me promptum est' (i.e. promptitudo). Et 3iöm. 2, 4 infra 2. 'Ignoras quoniam benigmun dei i. e. benignitas dei te ad }>enitentiam i!i n:;, 1. adducit?' Sic ps. III. 'Beatus vir qui timet dominum: in mandatis eins 40,9 volet nimis' (i.e. voluntarius erit valde et libentissimus). Et ps. 39. 'deus mens xolui (i.e. voluntarius fui): Et legem tuam in medio cordis mei' uon in ore et lingna, nec in membraua cordis, sed intus in medio et intima *j fii),^iÜ8/'*^''*^'' Sic ps. 53. 'Voluntarie sacrificabo tibi." Et ps. 118. 'Volun- 21, 3. taria (i. e. voluntatem) oris mei beneplacita fac, domine.' Et ps. 20. 'Et volnntate labiorimi eins non fraudasti cum', quamvis hic pro desyderio voluntas magis quam pro volnntario capiatur.

Item notandum, quod abire a consilio et lege domini est tota im])ietaK. Sed in consilio impiorum est sie omisso consilio dei, cui tenetnr, facere %\. 81, IX alia et inventionibus suis niti , ps. 80. Quod sepius fit sub speeie maioris boni, cum tamen deus nosti'is bonis nihil egeat, sed obedientiam tantum 9s 3. requirat. 'Quoniam deus magnus dominus et rex magnus super omnes ^^'f' "'i' 1 (^('(^^ «"tr«.' Item 'C'oelum nu'hi scdes est'. Item 'domini est terra etc.' Qu«' Sei. üti, 1. omnia ad lioc sonant: 'Quac est ista donius, quam edifical)itis mihi?' q. d.

') Übergejdjvifbcn.

Psalmus I.

31

vestris magnalibns nihil egeo, cum maiora possim facere. Sed obedieutiam requiro.

Item, quod nostri Scolastici theologice vocant actus penitentiae, scilicet displicere sibi, detestari, condemnare, accusare, velle vindicare, punire seipsum, castigare et cum efPectu odire malum et irasci sibi, uno verbo appellat Scrip- tura iudicium. Igitur quam diu nosipsos non condemuamus, excommunicamus, detestamur coram deo, tarn diu uon resurgimus nec iustificamur, [Quau- doque autem, quia deus infert hoc iudicium, dum homo negligit. Et tiuic impii iterum non resurgunt, sed peius ruunt.] Non erit nec oritur in nobis iustitia dei, nisi prius omnino cadat iustitia et pereat iustitia nostra. Nec resurgimus nisi prius ceciderimus male stantes. Sic imiversaliter Esse, sanctitas, veritas, bonitas, vita dei etc. non sunt in nobis, nisi primum nos nihil, prophani, meiidaces, mali, mortui fiamus coram deo. Alioquin irri- deretur iustitia dei, et frustra Christus mortuus esset. Et hec est disputatio profundissimi theologi Pauli Apostoli nostris hodie theologis, an specidative nescio, pi'actice scio quod ignotissima. Sic enim ipse optat inveniri in<pt)i(, 3, 9. Christo non habens iustitiam suam. Sic ipse dicit se primum omnium i. stim. 1,15. peccatorum, que est magna et felix superbia. Nam tanto magis abundat ntöm. .0, 20. gratia et iustitia Dei in nobis, quanto magis abundat delictum, i. e. quanto minus nos habere iudicamus iustitie, quanto magis nosipsos iudicamus et execramur et detestamur, tanto abundantior infinit in nos gratia dei. Et hoc verbum Apostoli multi male intelligentes dixerunt facienda mala, ut venirentKöm .3, s. bona: cum potius Apostolus ibi velit docere, quomodo magnificetur iustitia dei: scilicet per magnificationem iniustitiae nostre et abundantiam peccati. Quia vere tantum abundat peccatum, quantum agnoscitur abundare. In se enim est infinitum malmn et non estimabile, sicut et gratia dei. Ideo abun- dantia eins est eins agnitio secundum magis et minus. Et hoc est iudicium quod diligit dominus. Sed impii non resurgunt in eo, quia non magnificant peccatum suum, sed iustitiam suam, staut enim et excusant se. Unde ps. 41.*}äi. 42, 7. 'Memor ero tui de terra lordanis et Hermoniim' (i. e. excommunicatorum, damnatormn, qui sunt Christiani excommunicati a mundo, a seipsis coram deo). Sed tarnen ideo descendit ros Hermon (i. e. matutina gratia) in eos. '■isj. iss, 3. Prosperabuntur oninia, que Christus voluit, quod tamen conti'arimii apparet stultis, quia Ecclesia eins perseverat contra omnes impetus hostium. ludei autem quomodo contrarie sint infelices, satis experientia docet. Quia quie- quid attentant pro sua erectione, perit, ut patet. Domino autem dixit pater: 'Intende, prospere procede et regna". Sed et Maometh prosperatur, et diri- *f. 45, 5. gitur dolus in manu eins, sicut Daniel. 8. dicitur. San.s, 24.25.

GLOSSA: PSALMUS II.

11 nialestautes 19 qnantomagis 36 vtpatet

32

Dictata super Psalterium. 1513— IG.

SCHOLAE: PSALMUS IL'

iH. 9. 'Yirga feiTPa' sanctum est Euaiig'eliiim , cjuod est soej^trnm regalo ij|ii]cr ;,, 2. Clinsti in Eoolesia .sna et regno sno, quod Hestor devota fide osoulatni'. Dicitnr autoni virga, quia dirigit, arguit, compit et snstentat etc. Dicitiir auteni ferrea triplici causa. Prima, Quia dura est et adversaria eanii: ([iiia indicit crucem et martyrium secundum earnem, ut eonfringatur siout vas figuli, ut paupertatem, huiuilitateni,^ patientiam, quae sunt tria rornua enicis contra avaritiani, conciipiscentiani oculoruni, contra superbiam vite, contra voluptatem et concupiscentiam carnis. Non enini niollia vcl plunias

maüh. :,, 25. concedit , sed omnia dura , fortia et asjiera et ferrea. Unde Matth. 'Esto consentiens adversario tue in via\ Unde et gladius salutis vocatur. Et 5fi. 27, 1. non est dubiuni quin ferreus. Isaie. 27. 'Yisitabit dominus in gladio sno diu'o et grandi et forti super Leviatlian serpentem'. Secunda, Quia est inflexibilis et rectitudinis invincibills. Quia per nullos liercticos aut dejira- vatores potuit Euangeliuni detorqueri in pravitatem, licet multi fuerint

«ffli.Sri iiK.c. frnstra conati. Sed perstitit rectitudo eins ferrea, fidelis et invicta. Non euim est arundinea virga aut baculus fsed soHda i. e. bid^tc, non cava, scilicet nudis vcrbis sicut vanitas], cuiuslibet opinionis vento dimobilis, aut (■Iii inniteus possit ruere fracta. Sed fida est et ferrea, ut omnis, qui ei innititur, infallibiliter dirigitur ad sahitem. Ideo ipsa non movetur ulHs violentis detorsionibus , sed econtra omnes nos fluxi et mobiles vagis erroribus in illam fundcmus nos sicut in stabile ferruiu. Eximia itaque laus Euaugelii in isto brevi verbo colligitur. Et virtus eins fortis et invicta contra omnes depravatores eins. Quare non habet uasum cereum sed omnino ferreum, quia ferrea est virga. Tertia, Quia sicut femim omnia content, Jnii. 2, 40. comminuit, domat et figurat Daniel. 7, sie Enangelinm di.stortos ' componit, i. e. indisciplinatos disciplinat, magnos conterit i. e. superbos humiliat, [erecta incnrvat i.e. elatos inclinat,J asperos planat i.e. iracundos mitigat, breves elongat i. e. pusillanimes facit longaiiimes, econtra longos decnrtat i. c. pre- sumptuosos conterret, rubigineni pellit i. e. accidiani ^ fiigat etc.* Opera ferri 9Jiirt) 4, i:!. facile est applicare ad propositum. Michee 4. 'Surgc, tritura, filia Zion, quo- ■Sfi- '■>, 2s. niam ungulas tuas ponam ereas et cornu tuum ferreum'. Et Isaie 5. 'Sagitte eins acutae et omnes arcns eius oxtenti etc.' |Sed tarnen hoc loco ideo ])onitnr ferrea, quia jicrcutit et occidit: in bellum cnim sonat. Sicut dominus

ü«attiM(i,34. ait: 'Non veni pacem mittere .sed gladium', quod indicat sequcns verbum *Et confringes tanquam vas etc.'] CoroUarium. Patet, quia iste versus non potest

21 vagis Erroris. Scib. vagi Erroris

') 5B(. IG''— 17''. -) contemptiiiii luicbcr ait§gcfttidf)m. ') ®nc bcr fiobm Sobii'mbfn, ((xij&ia. Ixi^jeit. ") S^icfc gnn,^o ^disfüfjnmg über Vir^n forroa t}nt l'utljfr faft lüörtüd; in icinc Operationos in Psahiios tjcrübcrgcnommeii.

Psalmus II.

33

intelligi de ira dei. Qnia regere hereditatem suam iion convenit nisi amanti. Eos enim, qui non sunt hereditas eins, conturbabit in furore suo iit supra et in virga indignationis corripiet et non reget neqne pascet.

Dicitnr autera Virga, quia dirigit secundnm suam rectitndinem. Est enim recta. See und o Qnia est gracilis et levis, ut manu possit gestari. Quia 'luguni doniini suave et onus eins leve'. Non sie ludei. Qui olim mm. 11,30. raagnas tal^ulas tabernaculi cogebantur in humeris portare i. e. onera legis gravissima: quae manu portare non potuerunt, ut act, 5. [Nimieri 4. 'Hec^'^^lj^j'^^i^^ sunt onera eorum'.] ^i-

Tertio quia nuda et publica, quia est lex Euangelii revelata veritas: illi autem suas tabulas invelatas i. e. legis onera magis significativa quam exjjletiva etc.

■^Vas Figuli' est corpus nostiimi. 2. Cor. 4. "^portamus hunc thezaurum 2. Sov. 4, 7. in vase fictili etc.' Et Isaie 64. "^Tu Dens fictor noster, nos autera lutum Sej. «4, s. tuum'. Et lob. 4. 'In angelis suis reperit pravitatem. Quantomagis qui §iob4,i8.i9. habitant domos liiteas, qui terremuii habent fimdaraentum, consumentur velut a tinea?' Et hic est homo (i. e. Christus deus) amphorara aque, humani- suc 22, 10. tatem, baiulans in cenaculum Domini, sicut constituit illis Ihesus. Et liee sunt hydriae vini in nnptiis, et hydria, quam Rebecca de scapulis suis Soi), 2, e. deposuit ad adaquandum camelos servi Abrahae (i. e. Ecclesia predicatores i.Wo).24,i5f. deposuit etc.). Item hee lagene Gedeonis, que coramotae ardebant et collise, sKicfit. 7, lef. i. e. martjTisati sancti secundnm carnem et confracti lucis et charitatis exempla prebent, Isaie 30. "^Et non invenietur de fragmentis eins testa, inScf. so, u. quam portetnr igniculus de incendio'. Sic psalterium, cythara, oi'ganum non canit nisi tangatm'.

'Reges Intelligite.' Reges hic et sepius infra ps. 71. 67. secundnm |j. i^. ethimologiam accipitur magis quam secundnm usitatam significationem i. e. i^- pro eis, qui regunt populum, ut principes, reges, pi'elati, Episcopi etc. 'Intelligite" autem hic est verbum transitivum tertii, ut si dicam 'Scriptifico vos glosam psahiii" i. e. ego facio vos scribere glosam. Sic nunc scriptificamini a me glosam, i. e. fite scribentes glosam. Ita hic intelligite i. e. fiatis Christo intelligentes, seu, Intellectificamini a Christo, scilicet illud quod sequitur: 'Servite domino', q. d. Ecce Clu'istus venit vos docere et intellectificare timorem domini, sicut ps. 33 'Veuite, filii, audite me: timorem Domini docebospf. 34, 12. vos', Ideoque vos sustinete et ab eo intellectificamini: Servire Domino in 35. u. timore etc. Et ista locutio Hebraica est frequentissima in Scripturis sanctis. Unde et dominus Matt. 4. 'Eris homines capiens' i. e. captificaberis homines. (^^^"^'^j'-^j-J^-.' Sic genes. 12. 'In semine tuo benedicentur', Semen tuum benedictificabitur i.3Kof.(i2,3.) i.e. Christus mittet benedictoi'es ad gentes, scilicet Apostolos.

17 Anipliora 27 magisquam 31 gloram Sut:^er§ aOßerfe. III.

34

Dictata super Psalterium. 1513—16.

S5. 12. 'Apprehendite disciplinam.' Nusquam sie est translatum nomon 'bar' pro disciplina, iit hic. Ideo sie debet habcri: 'Osenlaniini filium', Nasqu bar, ut dieit Ijyra. Et est sensiis: suseipit€ Christum filium Dei enin omni reverentia et liumilitato in regem et dominum, sieut faeiunt homagium agentes. Et in summa dicamus: 'Oseulari' primo est signum summe reverentie et adorationis. Ideo dieit b. Hiero. 'Adorate pure'. Seeundo est signum per- feetissimum amicitie et charitatis. Ideo nostra translatio liabet: 'Apprehen- dite'. Tertio est adhesio et coniunetio proxima oris ad os, faeiei ad faeiem. Ideo intimam expriniit unioneni et perfeetissimam et aniieissimara. Minus enim dignamur quos pedibus tangimus, magis quos manu. Sed maxime (pios faeie et ore ap]ilicatis aecej)tanuis. Ideo vult propheta in isto verbo sigiii- fieantissimo* liortari ad adherentiam, fidei unionem et charitatem et revc- rentiam Christi. Quarto potest esse signum prestite fidei, ut in homagio. Sed quia hic absohite ponitur 'osculamini filium', non manum, jx'dem et os exprimens, iustum est, ut pro omni latitudine oseuli accipiatur.

'Peru'e de Via' est utique venire in errorem. Ideo frustra additm* 'iusta', cum de via perire non possit, nisi de iusta: qui enim in via iniusta est, non perit sed iam periit de via. 3cf. m^'t-'s! 'Exardet ira domini quandoque in brcvi.' Isaie 54. 'Ad punctum in modico dereliqui tc et in miserationibus magnis congregabo te. In momento indignationis abseondi faeiem meam parum])er a te et in miserieordia sem- ])iterna misertus sum tui'. Duo modiea ad(ht, seiliect 'Ad punctum', quia breviati sunt dies, quibus vexautnr sancti : quia hac vita tantum durant, immo in martyribus cito finiuntur. Seeundo propter tantum eamem passam, 'In modico'. Impii enim in magno i. e. in s))iritu })uniuntur eterna punitione.

1. 'läcir. 1, fi. Est autem caro modicum ad spiritum. Sie ex])onit b. Petrus. 1. Pet. 1 'Mo-

2. i£or. 4, 17. dicnm nunc si oportet eontristari in variis etc.' Et Apost. 2 Corint. 7 'Hoc !i>am. 3, 2. momentaneum et Icve tribuhitionis nostre supra modum etc.' Aabaeuk. 3.

>13i. 30, fi. 'Cum iratus fueris, misericordiae reeordaberis'. |'Ad Vesperam demorabitur fletns' i. e. secmidum earnem.| Quando(|ue ira.seitur dominus in longo et Wal. 1,4. in multo, Malaeh. 1. 'Et vocabuntur termini impietatis, et populus, eui iratus est dominus imperjietuum'. Et patet ex versu ipso. Nam 'beati omnes qui sperant in eo' non potest dici de illis, quibus iraseitur in animam et spiritum. Et frustra illis dieeretur 'Beati qui sperant in eo', sed illis, quibus iraseitur seenndum carnem, et tamen confidunt in eum. Sieut et üRnttf). 10,28. dominus premonuit dicens 'Nolite timere eos, qui occidunt corpus'.

Ideoque iste versiculus est exhortatorius et consolatorius ad eos, qui sunt in passione, sieut iUe 'Reges eos' est eruditorius et doetrinalis, seire sei- Siic. 24, 2fi. licet, quoniam sie oportet Christum et Christianos pati et ita intrare in gloriam suam. Ideo nolite diffidere: Sustine, et beati qui confidunt in eo.

3 sensns i. c. 10 tauginmi- l.j latitifudiiie 24 Selb, passa 29 Seib.

(jiiaiiqiiain :JG tl. 37 iste versiciilus iste ox exhort.

Psalmus III.

35

Aliter quoque intelligitur secundum quosdam "^In brevi' i. e. subito dum non speratur, et tunc tarn de ira severitatis quam misericordie iutelligitur. Quia malo servo venit dominus cito et hora qua non sperat, Matt. 24, divi-äKattfj. 24,50. dens illum et cum hypocritis ponens. Bonis similiter venit in flagellis, et non cognoscunt, sicut psalmus ait 'Congregata sunt super me flagella et igno- ^i- 35, 15. ravi' (i. e. non previdi et dum innoxiiun et immeritimi me putassem).

Item singiüariter notandum pro regula, quod multa dicuntur de deo in Scriptiu:'a, que ipse tamen non facit. Sed quia facit ea alios facere, ideo Scriptura reducens intellectum nostrum m deum et docens gratiarum actionem et omnia flumina revocans in mare i;nde fluunt, attribuit ei, que faciunt cre- ature. Ut illud: 'Tmic loquetur ad eos in ira sua' i. e. loqui faciet Christum ^pf. 2.0. et alios sanctos in ira sua: quia et ira seu vindicta, quam faciunt creatiu-e, sunt dei. Non enim ira sie est sua, quia in ipso sit. Sed quia creatura, in qua est ira, est eins et ipsius nutvT et imperio affligit impios, ipse autem in se manens quietissimus et tranquillus, immo summe bonus et non turbatus. Nam tam est bonus deus, ut quicquid ipse iiBmediate agit, non sit nisi summum gaudium et delectatio et non affligit, sed magis reficit. Sed in irapiis ipse se subtrahens et in summa manens bonitate applicat creaturas : quarum una alteram affligit. Sicut fit cum ignis ligna combiu-it. Corollarium : Non deus proprie affligit approximando, sed recedendo et in creaturas relin- quendo. Eodem modo et illud iutelligitur: 'Et in furore suo conturbabit eos' i. e. furor, qui erit in Christo, sanctis, igne infemi et omnibus creaturis, 2, :,. est eins et facit illum contm'bare eos. Sic et illud 'Irridebit eos et sub-<pi. 2,4. sannabit eos' i. e. faciet eos subsannare et subsannari. Et hinc est apud Hebreos frequens loquutio per verbum transitivum tercii.^ Item sie et hoc 'Exurge deus' i. e. fac me vel nos exurgere, vel ostende te tanquam exur-qjf. ßs, 1. gentem coram iis, qui te putant dormire et nescire. Nam nostra exurrectio est eins operatio. Sicut dicit per Isai. 'omnia opera nostra tu operatus es Sef. 20, 12. doniine', et David: 'Nunc cepi: Hec mutatio dextere excelsi'. Sic itaque »^Si. 77, 11. significantissima est Scriptura, que uno eodemque verbo nos monet humili- tatis (qiu'a ex nobis nihil sumus), gratitudinis et confessionis, (quia deo attri- buere docet) et fiducie seu spei (quia prope est et promptus dominus).

GLOSSA: PSALMUS III.

DOinina pater qtiid i. e. quare multiplicati stmt non solum numero sb. 2. personarum sed et studio et consilio nocendi qui trihulant me in passione mea? Multi insurgunt^ i.e. omnem vim excitant non dormitant aut iacent,

GLOSSA: ^ Loquitur in persona Immanitatis assumpte. 'Multiplicati sunt' extensive omnibus, 'multi insurgimt' intensive totis viribus.

2 ©eib. tarnen 11 ©eib. loquitui 25 ©eib. ti-ansitum Hiphil.

3*

36

Dictata super Psalteriutn. 1513—16.

5cf fe 6 <^oiianüir pliira quam possunt Isaie IG. lere. 48. ndversum nie. Mnlti' dicunt Bevern. 48,29. ßrjjjjj-e^. concludunt apiul .se animae meae de anima mea et vita mea: nmi OTattfi. 27,42. es< Salus ipsi in deo ehis 'Alio.s salvos fecit, .se ipsiim non potest .salvum SB. 4. facere. Confidit in Deo, liberet eum nunc si vnlt'. Sela. Tu nuteni domine stisceptor mens es gi^atuita et hypostatica et rosn.scitando a morte: gloria mea gloriatio mea et glorifieator - et exnUans exaltator caput meiim ^ «. h. divinitatem.* Voce mea ' Seil, verba in cnice valido clamore ad dominum §ebr. b.i.clamavi i. e. fortiter oravi: et exaudivit me Heb. 5. de monte sancto suo de S5. 6. summitate divinitatis, Sela. Ego dormivi fui mortuus et soporatus sum i. e. requievi in sepulcliro: et exurrexi etiam mea virtute qtiia dominus patei* 95. 7. suscepit me i. e. .sn.scitavit vel siirsum cepit de inferis.'' Non timrho seil, timore male humiliante, vel ne tiraeam milia mnltitudiuem de qua versu 1. popuU eircumdantis me in ira sua me crueiantis et occideuti.s: cxurge' o.stende te in mea liberatione domine, salvum me fac a morte et pas.sione ^■s.deus pater meus. Quoniam tu percussisti^ percuti feeisti tam in corpore quam anima omnes adversantes mihi ludeos et gentes sine causa quia innocens .sum et meliora meritus : dentcs i. e. virtutem devorandi, eonterendi, destruendi

GLOSSA: ' Cassiod.^ quod repetitur sepius 'multi', uunierositas acerba monstratur tribulationum. - Qui gloriatur, in Domino gloriotin". Diiobus j 1^5; jj^g' versibiis respondet ad versum secundum. ^ Quia sie aposl. 'Caput Ecclesie ipijii. 2, 9. Glu-istus, Caput autem Christi Deiis\ Exaltavit auteni iilum et dedit illi nomen, quod est super omne nomen. Que exaltatio est nihil aliud nisi manifestatio, quod honio ille passiis sit verus etiam Dens. Hoc fecit paler post resur- rectioneni eins. ^ Tria confitetur Christus de patre. Seil, quod sit suseeptor eius, glorifieator, Exaltator, quia suscitavit eum a mortuis et induit eum gloria immortalis corporis et anime, omnia quae passionis sunt abiicens, et exaltans eum ad dexteram suam super omnem creaturam. Igitur quod eum suscepit est, quia eum non reliquit in morte: quod eum glorificavit est, quod eum non reliquil in huius vite sicut prius passibilitate. Quod autem eum exaltavit est, quod eum fecit Heredem et Dominum universoruni. Et ita merito est super eelestia, terreslria et infema. Dicens 'mea' iudicat orationis sue sanctissi-

mam purilateni. Cassiod. item, quod sine mediatore oravit. Non sie nos, sed vox fratris nostri Abel elamat pro nobis et facta est vox nostra. Cur

^ Voce mea clamavi dicit \ Non timebo ? Möns sanctus suus?

f Exurrexit, cum dominus cum susceperit ^ Exurgit Deus, quando incipit iuvare. Dormire videtur, quando non iuvat, vel quando faeit nos exurgere. Et istum modum loquendi ideo habet Scriptura, ut sciamus, quia omnia opera nostra tu operatus es Domine. * Loquitur per praeteritum de futuris. Et tunc posset sie exponi: tu percussisti i.e. percutere preordinasti apud te.

•) 5ßcrgl. „(^affiobori eiarijfimi ©cna || tori^ in ^fattfriü crpofitio !|" Fol. «ajel 1491

Psalmus IV.

37

me, lacerandi et nocendi 2)eGcatorum ludeorum et gentium contrivisti infir- missimani et invalidam fecisti.^ Domini est salus i. e. tua, qui es dominus ; as- 9. i. e. Solus deus est salvator et potens et sciens et volens salvare, ideo non timebo milia populi : et super populum tuum henedictio tua seil, in spiritualibus. 5 Et sine dubio maledictio super populum non tuum. Sela. Gloria.

SCHOLAE: PSALMUS III.

GLOSSA: PSALMUS IV.

10 Incre2}atio Itideorum Uteram vanam sine S2)iritu quaerentiurn, et

invitatio et exhortatio ad Christum suscipienduni. Psalmus Quartus.

Titidus. Ad Victor iam'-^ i. e. ad laudem victorie, vel ad incitandum «g. 1. ad victoriam in organis musicalibus, nam in organo non potuerunt cantari pre uimio clamore ut patet Psalmus seil, cantandus David, ipsi revelatus.

i.i Cum iuüocarcm'-^ exaudisti me* deus iustitiae meae quia oculi domini super sg. 2. iustos et aures in preces eorum ps. 38 : in trihulatione carnis et hominis <j?[. 34, le. exterioris dilatasti, verbum absolutum, i. e. dilatationem fecisti in spiritu et interiori homine mihi i. e. ad utilitatem meam. Miserere mei: et exaudi orationem meam. Filii hominum carnales Israel, filii Abrahe litera ' nonsg. 3.

30 spiritu, qui sunt filii Dei ut Apostoli, unde in Hebr. filii viri, seil. Abrahe

GLOSSA: ^ Cur autem dominus omnia isla opera patri tribuat, quando tarnen et ipse eadem cum eo fecerit? Respondetur Primo quia loquitur in persona assumpte nature^ ad totam trinitatem. Secundo quia, sicut Magister dicit, omnia sua solet in patrem referre, a quo habet ea per generationem. 25 [ In finem i. e. Christum Cassiod. August.

^ AI" ■! victoriam ut Lyra.

j Ad invitatorium, exhortatorium.

[ Ad Ganticum triumphale, Epinicion. Ego intelligo sicut in surnmario, quod sit psalmus exhortatorius sui et aliorum. Loquitur propheta in spiritu

3Q de Christo et de persona sua transit in personam eius, ut sepissime in psalmis contingit. Incipit a confessione, qui est optimus modus orandi. ^ Exauditum se dicit et tarnen iterum orat, quia in hac vita semper sumus in inchoatione et in via, non in termino comprehensionis. Igitur si te hucusque dominus duxit, iterum indiges eius ducatu. ^ Est autem litera onine illud quod solum

35 usque ad corpus et sensus pertingit et non ad spiritum. Unde quia omnia, que in lege fiebant, solum exterius et sensualiter fiebant, vocantur carnalia et literalia et vana et non bona, quia nihil spiritum iuvabant. In nova autem lege dantur dona spiritualia et gi-atia, qua et auferuntur ea, que sunt carnalia et literalia. Unde hic dicit, quod dominus sanctum suum mirificavit. Et illi suam vanitatem,

^0 quam Christus venit evacuare, defendunt et statuunt [et sic?]^ fit mendacium.

') (^rgänse huiimnae.

ÜBertoifdjt.

38

Dictata super Psalterium. 1513—16.

in oculifj suis dicunt

usque quo gravi cordc' dum et incredulo: ut quid diligitis vanitdtcm, que tarnen est odibilis aut salteni niagis ferenda quam lunanda et qtiacritis mciulatiuin volentes vanitateni facere veritatem? Et hoe f'acit anior vanitatis.

93. 4. Sela. Diapsalnia. Et scitote i. e. Scieutiam seil, spiritualeni aeeipite quouiam mirificavit'^ dominus aamtum suum in evacuatioue omniuni, <{ue sunt caniis, ?I3j. 118, 32. et in.stitutione omnium, (|ue sunt Spiritus, per cruceni suani, unde ps. 117 'lapideni (jueni reprobaverunt edif., hie faetus etc. hoc est inirabile in oculis nostris' seil, quod hoc est exaltari (juod fuit humiliari et eeontra: dominus exaudiet me cum da»uivero ad mm, quasi d. non propter sacrificia, (jue iain

s. 5. cessant. IrasciminP contra preterita et presentia peccata in vobis et aliis et nolitc peccare contra futura, non delectemini in })eccato, que^ quecunque dicifis in cordihus vcstris,^ seil, dieitc non dolose sed ex simplicitatc cordis ooci 2, 13. uec in liypocrisi : et in cidnlihus vcstris compunyimini 'Scindite eorda vestra et non vestimenta vestra', sicut hypocrite foris peuitentes, sed in abscondito

33. 6. mortiticati carne. Sela. Sacrificate sacrifitium iustitiac/ (piod cstis vos ipsi, non pecorum, (|uia inipossibile est peccata auferri per sanguineni hircoruni et (piod ideni est sperate in domino, non in sacrifieia et vestra' nierita nee

sapientes

in carae, quia estis filii Abralie. Multi fortes

sancti

^of). quis ostemlit nohis homi q. d. nos ipsi .seimus, tu nos doces? lohan. 0. 35. 7. Nolunuis fidei ostensioueui. Idee quia nolunt signatum est signo fixo

GLOSSA: ' Grave cor et levis caro sunt concordes. Vanitas et spiritus ' [iudiciuin]^ contraria, veritas et inendaciuin. - Quia fecit prima novissima 1. ßot. 1,28. et ea {{uc non sunt fecit ut siiit 1. Gor. 1. — Hoc mirificatio l'uit, (|uod Doniiims oiuiiia elcgit, ([uc ilH reprobabant, et rcprobavit omnia, quc Uli clcgeruiit et sie totum numdum oslcndit stullum esse. Sed ne ex sc lioc iacere putarent, dielt qsj. 118, 22. a doniiiio factum hoc esse. Ex asse versus consonal cum illo: 'lapidcm quem elc' Potesl etiain inlclligi sie, ipiod iniraculorum operatio uon a Bcekebub

{ cordis

sed a Domino fuerit, contra eorum blasphemiam. ■* Hec est rectitudo l oris .

[ operis

i.SQm.2,3. * Que dicitis in cordibus vcstris 1. Reg. 2. 'Nolite loqui subliuiia gloriaules. iPi. 75,6.Reccdant vetcra de orc vcstro.' Psal. 'Nolite lo(iul advcrsus Deum iiiiquitatcm.' Sei. 41,1. Isaic -il 'taceant ad me Insule et gentes nuitent fortitudinem', 1. e. taceanl vlr- tulem, saplentiam, bonilatem suaiu ad nie comparati, et Hunt stulli, inliiiiil, mim. 12, 1. mall etc. ' Sacrilicium luslilie coram Dco non potcst esse nisi spiiituale, rationale, vivum, quod est Christus in sacramento cum rc sacraincntl (i. c. Ecclesla et selpso). Et hoc est sacrilicium luge in novo testamento. Ideo argult ludeos literam In omnibus perseverare volentes, que tarnen evacuala est per Christum Ro. 12.

*) üicbrudt qui. -) Übergefdjriebea.

Psalnius IV.

39

impressum super quia super captum humanum est fides reriim non appa-

rentiuni. Et in hiis diiobus verbis stat definitio iidei Heb. XI. nos qui non^cbr. n,i.

sumus de illis niultis hmien^ bonorum ostensivum, fides, vuUus tut divini-

tatis vel spiritus domine, illis autem dorsi tui tantum ostenditur lux. Dedisti

gratuita bonitate laetitiam spiritualem, uuum de 12 fructibus spiritus Gal. 5. ®ot. 5, 22f.

■in corde meo, non in carne mea sicut literales : a fructu i. e. a re sacramenti ss. s.

seu effectu, quoniam et ratio est fntnienti et vini sui non extraneorum , quia §c6i-. 13, 10.

habemus altare, de quo etc. nmltipUcati sunt fideles tui, super quos signa-

tum est lumen, fratres niei seil, numero, merito et gratiis, quia hoc sacra-

mentum äuget, benedicit et multiplicat omne bonum, quod invenit in anima.

Sed istam multiplicationem videt orituram ex morte sua Isaie 53. 'Si j)osuerit Scf. 53, lo.

pro peccatis animam suam, videbit semen longevmn." Ideo exultabuudus

dicit In pace non corrumpendus in carne nec puniendus in anima in idipsiim %. 9.

dormiam simul ut alii moriar et requiescam sepultus iacebo vel dormiam s. 10.

corpore, requiescam anima: quoniam tu domine singtdariter^ licet communiter

moriar, tarnen singulariter resurgam in spe resurgendi cito pre aliis consti-

tuisti me i.e. inviolabiliter ordinasti mihi ps. 15. Dicit Petrus act. 2 'luxtalj,-^**'^ 2*4

quod impossibile erat teneri illum'. Gloria. AUegoriam huius psalmi vide

in b. Augustino et lib. 8 conf'ess. pulchre.

SCHOLAE: PSALMUS IV/

Psalmus Quartus, cuius Titulus: Ad Victoriam in organis psalmuss. i. David. Hebraice sie: la mnazeach benginoth mizmor le david. Et quia iste titulus frequens in psalmis est et hic primo ponitur, libet paulo diligentius ipsum iuspicere. In primis autem nolo quis vermn credat, quod Nico. Lyra ex suo Rabi Salomone^ recitat. Scilicet quod ideo dicatur 'ad victoriam", quia hunc psalmum cantando Levite Cantores utrinque nitebautur vincere Chorus Chorum. Hoc enim figmento puerili simillimum est. Cur euim et alios psalmos non ita titulavit, quos eque cantabantut istum et suos similes? An forte pro isto studio vincendi non habuerunt uisi deputatos psahnos? Preterea eone fine spiritus sanctus tarn sancta mysteria voluit dictare, ut

r^cNo. » ,T Ivultus .. l spiritus vivi seu spiritualis intellectus.

uLüöbA: •' Lumen j . est aermtio ^.

( uorsi ° ( litere occidentis.

Apost. 2 Cor. 3 'Nos autem revelata facie gloriam Domini.' ^ Patet autem 2. eor. 3, is.

ex hoc verbo 'singulariter'', quia de Christo loquitur, quod non potest aliis

proprie convenire. Sed nec de somno naturali, quia non ideo donnire necesse,

quia singulariter in spe constituerit eum, immo eque bene in pace vigilaret

propter eandem spem.

1) 351. 18a— 26a. 2) SniüTOo «Ben Siäctjaf, 9iafdji, ^axi)l f 1105. Über SuttietS

(Stellung Sljra üergl. ©iegfrieb in SJierj; %xd)i\3 für lt)tffettlc^aftltd)c (Srforfd)ung beö 2t. %. I.

.S)QUe 18G9 ©. 428 flg. Södter, Sutljer atö 3tuöteger beö älUen ieftameittö. Giteifätodb 1884 ©. 16-25.

40

Dictata super Psalterium. 1513 — 16.

huherent, qtiu se.se Levite incompo.sito boatu fatigarent? (juasi li()cip.sum efficere nou possiiit, ni.si Sjiiritii« sanctus ei.s singiilari numiiie o.steiidert't, in <juu id facere debereut. Aiit iion potuit iste p.salmu.s cautari, aiit non debuit forte, ni^;i cum tumultu, ut necesse esset hoc eins titulo preseripto iudicari? Igitiir ista expo.sitio inepta et iinpertineus est. Sive enim illi sie vel uou sie cane- reut, (juid necesse erat, ad victoriani dicere? Lisuper cum rex David devo- tissimus omnia iustitueret magi.s pro devotione (juam clamore ((jula scriptum 3.3aiu.6,i4Vest: 'David autem saltabat & psallebat toto corde', non ait toto clamore), magis credibile est, quod iustitueret, ut modeste, e(jualiter et eoncorditer canerent. Psalmi enim et Musica ad excitandam devotiouem reperta smit, quae si uimis inordinato clamore agantur, magis extinguuut spiritum (piam recreeut. Dicamus ergo y)Vo prima dictioue, scilicet la Mnazeah. Que venit a verbo Naza, t^uod signiticat vigere, incitare, provocare, sollicitare: 8icut per tympammi excitatur miles, et per sonitum buccine equus ad prelium, ^tob 39, 25. sicut lob dicit 'Cum audit sonitimi Buccine'. Habet enim natm-a Musice, 2. fibii. 3, 15. excitare tristem, i)igrum et stupidum aninuim. Sic Helizeus vocavit psalten, ut excitaretur ad prophetiam. Quare Mnazeali est proprie ineitabulum, invi- tatorium, provocatorium ac velut calcar spiritus, stinuilus et hortatorium. Qualia sunt etiam heroica poetarum carmina et triumphales cautilene, (juas 1. ttfjvon. 15, grece Epinicia vocant, ut libr. paralip. Quia in hiis omuibus acuitur et accenditur auimus ignavus, ut vigil et streuuus eat ad o})us. Quod si ista simid cantentm* in Musica artificiali, veliementius et acrius accenduut auimum. Et hoc modo hic David fecit hunc })salmum la mnazeah, i. o. pro iuvitatorio, excitatorio et inHammatt)rio, ut scilicet haberet, (|Uo seipsum excitaret ad devotionem et affectiouem cordis, et ut acrius hoc fieret, fecit in musicalibus. Sic olim Ecclesia solebat psalmos ante missam legere, scilicet pro incitatorio, cuius adhuc versus restant de hitroitu. Et adhuc in matutinis habet invi- tßi. »5. tatorium psahuum, scilicet 'venite exultemus', quo sese mutuo iuvitant ad laudem dei. Et recte vocatur psalmus sie invitatorium, (juia non sohmi se, sed etiam alios invitavit ad laudem Dei. Sicut Sanctus Ambrosius fecit cmn cantu, quo Mediolanensium tristitiam depulit, ut levius ferrent tedium tem- poris.^ Sed et non vane potest invitatorium dici eo quod isto modo etiam Spiritus sanctus invitetur. Quia cum uos simnis provocati, mox etiam deus excitatur. Ex istis igitur discimus, quod qui vult seipsum ad devotionem cpi). 5, i'j. excitare, apprehendat psalmos. Sic Paulus hortatur: 'loquentes vobisnict- i])sis, cantantes in psalmis spiritualibus, cautantes domino etc'. Habent enim psalmi vim excitativam siugiUarem, quia ad victoriam facti sunt.

Pro secunda dictione, seil, 'benginoth', non significat spetiale Organum, sed est nomen commune cuiuslibet mstrmnenti. Unde recte dixi: in musi-

8 Vulg. totLs viribus 31 et levius •) August. Conl'ess. IX, 7.

Psalnius IV.

41

calibus. Negeii, neginoth, preposito beth fit beneginoth, i. e. musicale, miisi- calia, in miisicalibus. Est igitur sensus Titiüi: psalmus David pro incitatorio in musicis instrumentis. Hec ex loh. Reuchlin."^ Sed notandiira, quod in Om- nibus titulis preponitur huic nomini David articiüus Dativi casus, quod ludei

5 dicunt tarnen esse genitivi in superscriptionibus et titulis. Quod mihi non placet. Sed volo, quod sit dativi casus sicut alias Semper, ita etiam in titulis psalmorum. Et tunc significat psahnum non esse ipsius David proprie, sed ipsi David sive ad David: per quod exprimitur motus spiritus sancti, qui fecit psalmum et revelavit Davidi seu ad David : quomodo in prophetis legimus :

10 'factum est verbum domini ad Osee, Isaiam, etc.' Quod autem Dativum gg '4 magis quam accusativum ponit , arguit excellentiam revelationis : Quia non solum ad eum scilicet, sed etiam ipsi (i. e. ad iutellectum, ad utUitatem, ad intimiorem eins sensum) factus est Mizmor i. e. psalmus.

Hec iam de titulo satis. Quod autem alii habent 'ad victoriam', alii

15 'in finem', quomodo concordabunt? Credo quod, quia per exhortationem et excitationem animantm' ad victoriam bellaturi inde dicit ad victoriam, acci- piens illud, ad quod exhortatio iutendit, pro ipsa exhortatione. Victoria enim ab eodem verbo venit pro eo, quod cantilene triumphales victorias narrando inflamment. Et ita accipit finem pro eo quod est ad finem. Incitatio enim

20 ad victoriam urget, sed non est victoria. Et hoc forte ideo fit, quod ista invitatoria sunt tam efficatia, quod a fine non frustrautur. Et ideo propter certitudinem non dicit invitatorium (quod potest in multis falli) sed victoriam q. d. Iste psalmus est tam efficax mcitabulum, quod facit ipsimi adeo acrem, quod victoriam sine dubio assequetur. Ideo recte ad victoriam est factus, sicut

25 si in hello tam ardenter animentur milites, quod sine dubio victoria presumatur, potest dici: Non est hoc tympammi simpliciter incitabukmi, sed efficax et perfectum, faciens perficere ad quod incitat et finem attingere. Eadem ratione alii habent 'in finem' scilicet 'intentum per incitabulum", et oportet preinteUigi vel simul, ut sie in una dictione onmes tres comprehendantur, scilicet la

30 mnazeah i. e. invitatorium invitans eßicaciter usque in victoriam et finem intentum, q. d. Sic invitat, quod finis eins non deficiet. Ergo est invita- torium in finem et victoriam intentam i. e. efficax et pertingens faciensque attingere finem. Igitur onmia bene sonaut: psalmus in finem, psalmus in victo- riam, psalmus in invitatorium. Eadem dicit ergo psalmus.

35 Cum invocarem, exaudisti me deus lustitiae meae: in tri-«. 2.

bulatione dilatasti mihi. Non solirni materialiter est iste psalmus invita-

3 Um SRanbe le[]>]. ©cibeni. "^at biefeg le ivrtpntUij§ in beulest aufgenommen; in le Omnibus titulis. 24 ©eib. quam

1) „lOANNIS REVCHLIN PHOR || cenfis. 11. doctoris in lepteiii pfalmos H poeni- tetiales hebraicos intevpretatio || de uerljo ad uerbum, & fuper !| eifdem comnientarioli lui, ad 11 difcendum linguaiii hebrai H cam ex rudimcntis. jj " — Tubingise apud Thoniani Anshelmum Badenfem M.D.XII. 331. bü flg.

42

Dictiita super Psalteiiuiu. 1513 — 16.

torium in deiirn, (jiiomodo onines alii sunt, sed etiani forma et modo. Optimus enini modus elevande mentis in deum est jireterita boua agnoseere et coii- sydorare. Preteritorum enim exliibitio est futurorum eertitudo, et fidutiam aecipiendi prestant aecepta dona in preterito. Econtra tota demersio mentis a deo in infernum est oblivio vel inadvertentia bonorum percejitorum, Sicut mm. 1, L'i. A{)ost. Ro. 1. 'Non sicut deum glorificaverunt, aut gratias egerimt'. Quare a gratiarum actione et confessione incipiendum est, et sie in isto versu cominemorat bona jiercepta in prosperitate et bona in adversitate, et brevibus verbis utraque bona recolit. Sed latissimis sententiis, quia non onmia debuit ponere, sed moduni docere \oluit inflaiiunaude. 'Doctrina autem facilis et spacfiiu.ii.s.brevis est prudentiiun', ait prover. 14. 'Stultus verba multiplicat.' Primo ?3icb.3ni. 10, ergo bona recepta confitetur in prosperitate et pace: O Deus lustitie mee exaudisti nie, cum invocarem, tibi hanc tuani misericordiam et bonitatem confiteor. Et sub isto verbo omnes confessiones bonorum in pro- S])eritate comprehenduntur. Sed vide quam vera et pia est isla confessio, (jue nihil sibi de meritis arrogat. Non enim ait: Cum multa fecissem, vel opere, ore aut aliquo meo meml)ro meruissem, ut intelligas eum nullam iustitiam allegare, nulluni meritum iactare, nullam dig- nitatem ostentare, sed nudani et solani misericordiam dei et benignitateni gratuitani extollere, que nihil in eo in venit, ' propter quod eum exaudiret, nisi quod invocaret, taeitis omnibus aliis. Ecce talis debet esse, (jui velit dignus confessor et verus Indens corani tanta maiestate a[)parere. Talis enim optime vacuus corani doniino apparet. Quia sibi vacuus, sed deo ijisi plenus: minime enim vacuus apparet coram domino, (jui maxime vacuus ajiparet.

Non sie ille phariseus, qui non ideo gratia.s egit, (piia dominus eum iinc. IS, 12. exaudisset invocantem, sed multa mereutem: ait enim 'bis ieiimo in sabbato'. 5ci'. 'S. 8. Plenus hic erat, sed secunduiii Isaiam vomitu sordium. Utinam vacuus ita 2hc. 18, )3f. fuisset et humilitate plenus, sicut publicanus, qui veritate plenus non erat vacuus coram domino. Quia exaudivit eum dominus invocantem et nihil allegaiitem.

Dicis autem mihi: Quaiuiuam vere tu dicis, quod qui se existimat alicjuid esse, cimi nihil sit ipse, se seducit et merito preter invocationeni iactare non potest, quid autem is, qui aliquid habet, etiam si nihil sit? Multi enmi multa habent, et si nihil sint. Nunquid ista non licet allegare? aut omnino oportet negare? Nequaquam. Si habes, debes utique confiteri. 1. Gui. 4, 7. Sed non quasi tua. Quia quid habes quod non accepisti? Igitur si ad David dixeris: Cur tu solam invocationeni allegas et non etiam quia iustus es et iastitiam habes? Respondet mox tibi: lustitia mea non est mea, sed eius qui me exaudivit. Quia deus iustitie mee est. Nudum me et

') 3" biefcn Don H'uttjcr uiiterftridjcneit aCßorteii ]d)xkb fein Gntcl SioljQH" förnft 2. [ücrgl. üben S. 5] au beii Üiaub : Locus illustris de iustificationc.

Psalmus IV.

43

qui nihil sum exaudivit invocantem, et non propter iustitiam meam: cjue eiiLs est, et de manu eins accepi eam. Si autem est iustitie inee deus, ergo et omnium bonorum meorum. Sed et mira suut ista verba. Cur non ait 'Deus meus', Sed 'Iustitie mee'? Est ue alius deus tuus et iustitie tue? Aut ciu' non ait: deus misericordie mee aut gratie et bonitatis mee? Quanquam vere possit dici alium esse deum verum Iustitie nostre et alium nostrum scilicet deum huius seculi, cuius sumus cultores, quando extra iustitiam sumus et idolum colimus. Tamen pulchra et alia ratione hic non ait 'misericordie', sed 'Iustitie' : quia utreque similes sunt. Quod enim mihi miseretur, eo ipso me iustificat. Eins enim niisericordia est mea iustitia. Quia nisi ipse misereatur, ego non smn iustus. Quid enim miserieordia est, si ego eam non percipio? Si autem percipio, iam iustus efficior. Igitur quia iste psahims, ut dixi, invitatorium est, debuit docere modum confitendi et laudandi. Qui, ut dixi, optimus est, si ponat percepta intueri dona. Ex donis enim acceptis inflammamur. Nunc autem nomen Miseri- eordia significat datum misereutis. Iustitia autem mea significat acceptum a miserente et ideo significantius ponitur in invitatorio quam iUud, licet siut idem in re. Vides igitur, quod propheta exquisitissime agnoscit accepta dona Dei, que, ut dixi, omnia sub iustitia contineutur et miserieordia, saltem spiritualia, quibus homo coram Deo aliquid sit. Alia autem sunt naturalia, potius bonitatis quam misericordie sunt, que non iustificant aliquem, licet et ipsa gratis donentur. Sed, ut dixi, hic psalmus est invitatorium. Ideo 2)recipua aggreditur bona confiteri, ut excellentius sese et singularius inflammet pre ceteris, quibus hec non donantur. Audisti ergo, quia piu-a debet esse cou- fessio et simplex et nihil sibi iuflectere. Nota quoque quia debet esse et ardens. Quia non loquitur ad alios, sed sine medio fertur in deimi loquens iu persona secunda: que est locutio afFectuosissima omnium et elevata coram tanta maiestate. Nota denique, quod, licet ad totam trinitatem loquatm", que est deus iustitie eins, tamen prophetice loquitur de filio, qui proprie est deus noster, iustitie nostre et salvator: in ipso enim et per ipsum iusti sumus in fide eins. Sicut Apostolus multipliciter disputat. Et in hocipso occulte arguit, immo rotundis verbis, impios ludeos, qui suam iustitiam statuunt et non habent deum iustitie sue, sed volunt esse populus iustitie sue. Ita et onmis superbus et ingratus, quos iufra magis taxat de industria versu 3. et 4. 5. 6. Quibus sine dubio voluit himc psalmum esse invitatorium ad Christum et ad fidem, ut sequitur et supra dixi.

Sequitur alia pars versus. 'In tribulatione dilatasti mihi.' Ecce in adversitate quoque deus eins misertus est. Vere pius et benignus deus: qui solum propter nomen suum tantis nos dignatm' bonis , indignos et malos. Et quis coram tanta maiestate dignus esse potest, nisi quem ipse dignum

23 preceteri«

28 qui

44

Dictata sujjer Psalterium. 1513—16.

foecerit? Hdc sane ratio dictat. Quia summus est et nullius eget bonorum. Igitur sub istis verbis l)revibu.s iutelliguntur oninia bencticia dei, (jue prostat in adversitate. Recte autem primo de prosperis mentionem fecit. Quia prius deus ornat et amiat, prius iustificat et vivificat et tiuic niox ad pugnani ai)])liuat, ut virtus crescat, <jue alias cito rubigine et ocio consumeretur. Quodlibet enini est propter suani operationein tan({uani finem. Operatio autem habet resistentiam tribulationis et tentationis. Quare eoncordat iste

3ci. Sit. 2,1. versus cum Ecclesiastico : 'tili accedcns ad servitutem doniini, scilicet per iustificationem, prepara aninuun tuam ad teutationem'. Vide nunc bonitatcm dei : (juam magna prestat in adversitate et quam pia charitate tribulationem iinmittit! In tribulatione incjuit dilatasti mihi. Quod sie intelligo i. e. lati- tudines fecisti mihi. Est autem triplex dilatatio, (juam Deus dat in tribu- latione: prima eruditionis. Quia in tribulatione plurima discit, (pie prius nesciebat: phu-ima i)er experientiam certius cognoscit, que etiam speculative novit. Et Scripturam sanctam melius intelligit <juam sine tentatione, unde spj. 18, 36. vocatur Misciplina domini'. Et psalmus contitetur: *Et disciplina tua ip.sa me

3cj.©ic.3t,y. docebit'. Et Sap. 'Qui non est tentatu.s, quid novit?' Igitur per tribulationem homo dilatat suas .synthereses et elicit conclusiones i)ractieas miro modo. Et u'j, 104. iterum psalmus 'A mandatis tuis intellexi'. Credo (juod hanc eruditionem, quam lata sit, soll int«lligant experti. Opera enim et praxis exponunt et intelligunt Scripturas, figiu"as et creaturas. Et hec latitudo appropriatur filio in divinis, cuius est sapientia et doctrina.

Secunda latitudo est virtutis quo ad mcmoriam, et hec niaxime in

2. ßot. i'.',9. martyribus eluxit, (juia virtus in infirmitate perficitur. Et palma pressa for- tius surgit, et virtus coustricta magis dilatatur. Sic (-haritas, fides, spes et ?Pi. i3y, 17. ouines alle dilatantur in persecutioue .secundum illud 'Nimis confortatus est ])rinci]iatus eorum'. Infirmi enim accuicti sunt robore. Sicut ergo ista in mailyribus fuit eximia, ita prima in sanctis doctoribus contra hereticos. Omnes enim i.sti tribulaverunt eos. Sed ipsi hinc magis dilatationeni a Domino acceperunt scientie et virtutis, intellectus et memorie: que stabilitiu- per virtutes in bono suo. Et hec proprie ad jjatrem spectat: cuius est virtus et potencia in spiritu sancto.

Tercia est latitudo consolationis et gaudii. Sicut Apostolus 2.

2.eov. 1,3.4. Cor. 1. 'Benedictus Dens et pater domini no.stri Hiesu Christi, pater miseri- cordiarum et deus totius consolationis, qui consolatur nos in omni tribu- latione nostra'. Et hec conveuit spiritui sancto, qui est paracletus i. e. $f. 118, s.consolator. Sic psalmus 'de tribulatione invocavi dominum, et exaudivit

1. Sam. 3, 1. me in latitudine dominus'. Et Anna mater Samuel 1 Eegmn 2. 'Dila- tatum est os meuni'. Et sie patet, (juod benedicta trinitas triplicem dila- tationeni prestat sue imagini vive que est homo: Intellectus enini dila-

18 synthereses = avyztjQtjatig o2 ©cib. : Et Hec proprie Tercia Est hititudo cou- Sülatiouis & gaudii) ad patrein speetat: cuius est virtus & puteacia iu spiritu saucto.

Psalmus IV.

45

tatur per eruditionem et intelligentiam. Memoria vel siibstantia seu natura anime dilatatur per viii:utem et robiir gratie, voliintas dilatatur per letitiam et consolationem. Econtra constringtuitur ista universa per peccatnm, per errorem, per tristitiam, Sic hortatur Esaias 54. 'Dilata locum tentorii tui: etSef. 54,2. pelles tabernaculornm tuornm extende etc.'' Ecolesia enim allegorice similiter dilatationem triplicem accipit. Quia mnltiplicati sunt valde per oppressionem Pharaonis, et clarificata fidei veritas^ et aucta letitia eins in spiritu. Ultimo nota quia addit: 'mihi'. Hec enim est singularis gratia Dei, quod istas dilatationes non facit esse retributionera et mercedem in hac vita. Sed 'mihi'', inquit, ad bonum meum, ad sahitem meam, ad utilitatem. Miütos enim Dens dilatat et exaltat ad perditionem eorum, ad ruinam, ad iudicium. Non sie, quod in tribulatione dilatantur.

Queritur autem: Cur non ait: in tribulatione prolongasti aut pro- fimdasti mihi? Forte propter vicissitudinem et imperfectionem, quia in hac vita Semper est vicissitudo harum dilatationum , et longa est nulla nec sta- bilis. Sic autem erit in futuro, ubi erit perpetua. Sed nec perfecta est. Quia tunc perficietur, quod hic ex parte est, tmic enim erit et profimda et abyssalis.

Ex istis tandem advertendum, quoniam mos Scripture est sepius verba absolute ponere et illimitate, ut hic non dicit, quid dilataverit, an cor, spiritum, animam &c. Sicut et ibi, psal. 'perfecisti eis qui sperant in te'. Et iterura:?!- 31,20. 'Veruntamen propter dolos posuisti eis'. Et alibi: 'ponain in salutari, fidu-^Pf. 73, is. cialiter agam in eo'. Hic vides, quod non asserit, quid , sed absolute solum 12, e. significationem verbi. Quomodo et dominus in Euangelio 'Senno mens non Soi). s, 37. capit in vobis'. In istis ergo omnibiis locis debet vocabulum tam late quam potest extendi et velut genus in omnes species dividi, ac totum in partes. Quia copiosa est Semper talis et fecunda locutio, et etiam ideo sie indeter- minate posita. Sicut ego modo feci in isto verbo 'Dilatasti': non solum ad voluntatem, sed ad omne quod capax est dilatationis in tribulatione.

Antequam autem ad secundum versum accedamus, duo insignia obiter hic infodere placuit, ne memoria excidant. Primum est, Quod versiculus iste et multi alii velut funiculus pulchre texitur Semper posterius ex priori, et dictio vel oratio semper ratio videtm' esse et velut fons, origo que pi'ecedit eins, que sequitur. Sicut si Cathenam fabrices aut murenulas aut corollam. Ut exempli gratia prima oratio est: 'Cum invocarem', que est ratio sequentis, ut si queras: Quare exaudisti me? optime sequitur: quia invocavi. Tertia oratio scilicet 'Dens lustitie'. Quare sie appellas? Quia exaudivit me, et nisi me exaudisset, non esset deus iustitie sed pene mee. Item quarta 'In tribu- latione'. Cur ista sequitur illam terciam? Respondetur: Quia est Deus iustitie mee. Qui enim pie vivere volunt, perseeutionem paciuntur, et quem 2 Jim. 3,12.

6 accipit feffU pre oppressionem 35 gratia fe^tt 38 pene = poenae

46

Dictata super Psalterium. 1513—16.

deus iustificat, mox probat. Ultimo, cur dilatavit te dominus? unde sequitur? aut qua consequentia hoc et non aliud sequitur? Respondetur: Quia tribu- latus sum. Deus enim cum eis in tribulationc &c. Et ex isto patet mira dignitas consequentie verborum et ordinis aptitndo. Dilatatus es, quia tribu- latus es. Et hoc (|uia secundum Deum iustus es. Et hoc quia exaudivit te in misericordia sua. Et hoc quia invocasti cum. Ergo Invocatio in- fert exauditionem, exauditio iustitiam, iustitia tribul ationem, tribulatio consolationem. Simili modo poteris et in aliis versibus te

;Hüm..,,3-5. exercere. Hanc fignram, que vocatur Gradatio, apostolus ßo. 5 et 10. etiani ])onit dicens, Quod tribulatio ])acientiam operatur, jiatientia probationem,

3Jüm. in, n.probatio spem, spes auteni gloriam quia non confundit. Et 10. 'Quomodo invocabunt nisi crcdent? quomodo crcdent nisi auiliant? quomodo andient nisi predicetur? quomodo predicent nisi niittantur?' A'^ides autera, quod in hiis tribns Gradationibus nec citra nec ultra quinarium numerus graduum

«iKcittii. 2r,, 2. consistit, ut intelligas soli quinario id est homini, qui per quinque virgiuos significatur, ista jirodcsse et convenire.

Secundum. Quoniam Christus est caput omnium sanetonun, fons oninium, origo omnium rivulorum, ex quo participant omnes, et de plenitu- dine eins omnes accipiunt, hinc est quod in capite (id est principali sensu) libri, id est totius Scri])ture et precipue psalniorum, de eo scriptum est. Ac sicut omnes sui sancti fluunt ex ipso vclut rivuli, ita Scriptura conformiter sese habens et ita rcpresontans ijisum cum suis sanctis, primo fontali sensu de ipso locpiitur. Deinde eundem sensum derivat in rivulos (id est parti- culares expositiones) particijjativc de sanctis loquens cadem verba. Si enim in gratia cum eo jiarticipant, et hercditant omnia ex ipso. Igitur et verba 8cripture de Christo loquentia similiter cum eo particijiant et hereditant easdem laudes et descriptiones ex ipso et cum ipso et in ipso, qui est Ix'nc- dictus. Et hoc modo omnes quatuor sensus Scripturc in unum confluunt amplissimum flumcn, ut excmpli gratia iste presens psalmus prirao de Christo int''lligitur, qui invocat et exauditur, deinde allegorice Ecclesia corpus eius, ultimo tropologice quelibet anima sancta. Et sie potest in persona David et cuiuslibct intcUigi. Ratio onuiium, quia deus facit omnes sanctos suos conformes fieri imagini filii sui, idco cadem verba omnibus congnumt.

Sequitur versus secundns Miserere mei: et exaudi or ationem meam. Que est tua? nempe que ex spiritu et mente tua procedit, quia tu es maxime homo secundum animam. Quis ordo queso huius versus ad prinuun? Qui paulo ante dilatatus, mox miseriam queritur. Scd dixi, (juoniam dilatatio non diu durat, sed vicissitudo est in hac vita. Ac simul in nuiltam et utilissimam doctrinam talis ordo texitur. Primo quidem ne ex dilatatione iam vclut certus sis et torpeas: que est pessima tentatio. Quia ubi incipis nolle ficri mclior, dcsinis esse bonus, ait Bernhardus. Hoc est

4 est

Psalmus IV.

47

ergo quod Apostolus: 'Non fratres arbitror me apprehendisse, sed que post^Oi me sunt obliviscens, ad anteriora extendo me ipsum'. Qui enim iustus est, instificetur adhuc. Et qui stat, videat (id est sit sollicitus) ne cadat. Et iterum: Homo cum consummaverit , tunc incipiet. Qui enim putat se scire, nescit quomodo oporteat eum scire. Sic similiter, qui se putat apprehendisse, nescit quomodo oporteat eum apprehendere. Modus autem non est nisi iste, qui hic ponitur, scilicet semper recurrere ad principiimi, et a novo semper incipere, secundimi raonita apostoli et huius psalmi. Quia semper relinquitur quo crescas, ergo semper es in motu et initio. Sic ergo nunc dicit 'Mise- rere mei'. Miserum se vocat, qui prius iustum et recreatum dixerat. Quare quia ibi de acceptis, loquitur liic de accipiendis. Gratia enim dei accepta ut dixi est iustitia. Accipienda autem est misericordia, quia miserum qui nunc est iustificat. Quia ergo hic accipiendam petit, nondum acceptam, ideo misericordiam nominat. Et hec est conditio iustorum, ut iustitiam esuriant et sitiant magis ac magis, ideo semper iustificantur, semper petimt misereri, Semper iustitiam agnoscnnt acceptam prius. Qui enim saturi smit et pleni iustitia, non petunt misereri sibi. Et non sunt tales nisi hypocrite et pharisei tantum. Oritur autem ista petitio ex fldutia preteritorum beneficiorum, sicut dixi, ex quorum memoria sese accenderat. Bt potest iste versus similiter exponi de duplicibus bonis, scilicet in prosperitate et adversitate, ut Miserere mei, id est lustifica me adhuc magis, fiatque misericordia tua iustitia mea, ut iterum paratior sim ad futura mala. Et exaudi tunc orationem meam, cum deprecor in necessitatibus meis. Et diligenter nota, quod huius versus finis non est in dilatatione, ut sciamus non stare finem in hac vita nobis, sed Semper et usque ad mortem misericordiam petere et orare. Alioquin videretur reliquisse tepidis patrocinium et presidinm, ut adepta consolatione et dilatatione quiescerent a profectu, quasi in idtimo, quod hic possit attingi. Ideo additus est iste versus, cuius finis est oratio et non dilatatio. Si itaque istos duos versns recte inspicimus, non solum nobis prescribitm- op- timus modus laudandi dominmai, sed etiam vivendi et orandi tota ratio hic comprehensa est. Unde iam benigne zelo et dolore consyderans impiorum ignorantiam in huius doctrine veritate, inste eos argnit et invadit, ut invitet et ipsos hoc suo invitatorio psalmo ad sanam sententiam horum versnum, a qua eos quam maxime videt distare dicens : Filii Hominum usquequo gravis«. 3 corde? ut quid diligitis vanitatem et queritis mendacium? Loquitur ad literam de ludeis tempore Christi et allegorice de omnibus, qui imitantur illos. Credo certe, quod cum David sie ex recordatione beneficiorum dei et cantu musico fuit accensus, ut in istis versibus patuit, mü'abües in ipsa de- votione revelationes acceperit. Et ideo vidit tunc in spiritu positus istos filios hominum, et volens eos prevenii'e ac ad Christi obedientiam monere arguit eorum duritiam, vanitatem et mendacium, cum haberent ante se et inter se

24 ©cib. tum 27 dilatione. ©etb. dclatione

48

Dictata super Psalterium. 1513 — IC.

Christum unctum, ipsam veritatem et sahitem, et tarnen niliil eum curabant. Potest autem, ut dixi, totus psalmxis intelligi velut in persona Christi dictus, sicut L}Ta eum exjionit in persona David, satis violenter. Vel ut prophetia de persona Christi tanquam tercia a loquente prima, (piod magis ad literam aceedere puto, quamvis utrumque h'teram non deserat. Dicit itaque: O filii 5 liominuin, ex quo iustitia nostra non est nisi quia cxandit dens, nec uUa Vera eonsolatio nisi in tribulatione, nec profectus et perfectio, nisi in continua

TOaic 9, 18. hniusniodi perseverantia , usquequo gravi corde? Quamdiu patiar vos? ait dominus, generatio inoredula, quamdiu non vultis et vos iustitiam apprehen- dere et peeoatum diniittere? Iustitia enim sola liberat cor et leve facit. Et 10 quousque vanissimam quoritis dilatationem extra tribulationeni, scilicet car- nalcm et literalem tantum? Quouscjue (jueritis meudacium et hypocrisim, vos iam ade])tos existimantes perfectionem, ac quasi non egentes miseri- cordiam? Vide (piomodo impii jirecise contraria via incedunt, quam ])ii, presertim in istis tribus, iustitia, consolatione, profectu. Sed discutienda 15 sunt singula verba huius versus. Et 'grave' cor dioitur, quod subiacet iniustitie cuicunquo. Et tota iniustitia vocatur hie gravitas cordis. Que tarnen potest chvidi per singulas suas speeies, jirocedendo ex radice, ut cu])i- ditas est radix et prima gravitas, ex qua pulhilat ira, invidia, superbia, ci>(ii. r>, malitia, dohis et omnia fere opera carnis, que apostohis Gal. 5. enumerat. -m (Quodlibet autem eorum est gravitas cordis et infert suam vanitatem et nicn- daciinn, sicut diccnuis. Eccmtra leve cor est cor iustitic totius, cum omnibns suis paitibus, de (juo in primo versu dictum est. FA recte saue dixit 'Cor' grave, non corpore aut manu aut came aut sensu, quia in hiis sunt nimis leves. Qua autem ratione iniustitia dicatur gravitas, satis patet. (^uia non sinit elevari in deum, (|uia deiicit sj)iritum sub se indignioribus ipsum meliorem. Staute ergo ista gravitate cordis sequitur necessario, quod dili- gant vanitatem. Quia enim veritatem et iustitiam non habent, et cor sine amore esse ncquit, ideo necessarium est, ut deum non diligant, sed vanitatem (id est bonum tantum a))parens). Que vauitas quid sit, abunde docct m Ecclesiastes per totum. Et breviter: Est consolatio, que habetur in came

i(iic.f,.25.24. et hac vita, quecunque sit illa. Sic dominus ait 'Ve vobis qui nunc ridetis et habetis hic consolationem vestram^ Non enim sunt in labore hominum Wattt). 5, .i neque in tribulatione, quam odiunt, cum tamen beati sint, qui lugent et sunt in tribulatione, quia consolantur et dilatantur. Igitur hü dilatantur quidem, sed non in tribulatione, immo in prosperitate stultorum et carnis, diligunt enim haue vanitatem. Et nierito vocatur vanitas, et cor eorum vanum est, quia esce non jirosimt ambulantibus in eis. (TJnivei'saliter ergo quicquid non cooperatm* in bonum anime, est vanitas: quia deficit in carnc et non pertingit usque in bonum spiritus, ad quod tamen omnia ordinata 40 sunt. Et sie vanitati subiecia est onnu's creatura per hominem vauum.J

34 lu'geaut et sunt

Psalmus IV.

49

Omne enirn qnod homini servit et utile est, sine fructu et salnte spiritus f^^i vanitas est secnndum Ecclesiasten. Qnia Spiritus est maior et dignior pars hominis eterna et immortalis, cuius bona sunt vera et aeterna, Caro autem vilis et fluxa sicut fenura quod cito exiccatur. Igitur sicut fignra vana est, cuius figurata plenitudo non sequitur, aut frustra medicina, que niliil efficit sanitatis, et vana, ita omnia visibilia sunt umbra et figura spiritualium bonorum. Sicut Apostolus de lege dicit, Urabram Habens lex fnturorum, ^^^^^ lo- 1 id est spiritualium, sine quibus sine dubio non solum vana, sed et vanitas sunt. Nunc vide quam certo ictu feriat ad literam ludeos carnales, qui haue vanitatem tunc et usque nunc diligunt, omisso spiritu, quem eis dominus paratus erat dare, et ipsi noluerunt. Nam usque hodie expectant ista carnalia vanitatis a deo et suo Messiah, nihil reputantes fidem celestium et spiri- tualium bonorum. Ideo propheta ad eos: \it quid diligitis vanitatem?' Dixi autem, quod cuilibet iniustitie sua est vanitas. Quia qui habet gravitatem cordis cupiditate, hic diligit vanitatem, que est divitie. Qui autem invidiam, diligit damnum proximi, quod est ei vanitas, quia non prodest immo nocet. Qui iram habet, diligit vindictam. Sed et hoc vanitas est. Qui habet gravitatem cordis gulam, diligit epulas. Sed nonne hoc vanissimum est? Qui autem luxuria gravatur, diligit voluptatem carnis. Hoc vanissimum ^rei. eat. s, iudico, ait Ecclesiastes. * Omnia ergo hec sunt vanitas, quia spiritui et vero homini nihil prosunt, Attamen filii hominum, quia sunt gravi corde, non habent quid diligaut aliud, cum tamen sine dilectione esse nequeant. Sed vide quomodo et in hoc ipso versu ordo orationmu, aptissima textm'a, ex se invicem sequitur. Quare enim quenmt mendacium? quia diligunt vani- tatem. Quare autem diligunt vanitatem? Quia sunt gravi corde. Quare autem gravi corde? Quia sunt filii homimun (id est in concupiscentia nati et in Adam mortui ac iniusti facti, trahentes grave cor ex privatione prime iustitie). Igitur filiatio hominum causa est gravis cordis, grave autem cor dilecte vanitatis, et hec mendacii. Quare oportet fieri filios dei, ex quo sequitiu' alleviatio cordis. Ex qua dilectio bonitatis vel plenitudinis. Ex qua inquisitio veritatis. Que in primis duobus versibus svmt posita, licet sub aliis verbis. Quia per Deum iustitie nostre efficimur filii dei, et alleviatur cor nostrum, ut volet cum Cherubin et Seraphin sursum, per dilatationem in tribulatione apprehendimus vera et plena bona, per continuam inchoationem veritatem inquirimus Semper et mendacium fugimus. Quid ergo est mendacium querere? Est ex vanitate velle veritatem et impletionem facere. Et sie quod vanum est, fit etiam falsum et mendax. Ex hoc enim quia diligunt vani- tatem, volunt hoc esse veritatem quod diligunt. Et ita ex vanitate faciunt sibipsis mendaciimi et quasi idolum aliquod vanum et mendax, ornant ipsam et colunt insipientes. Sic Isaias eos 44 manifeste arguit de imprudentia sef. 44. 9f. nimium crassa. [Sicut b. Augustinus dicit Ii. 8. confessionum. Sic Isaie 5. s, 20.

') Sap. Ecclesiastes 2utf)ex§ SBerfe. III. 4

50

Dictata super Psalterium. 1513 — IG.

'Ve qiii dicitis malum bonum, ponontos luoeni tenebras.' Et ex hino soqnitur, quod sibi applicant verba Scriptlire, iit eam quoque mendaciter allegent pi'o siio mendaci sensu. Et hoc est querere mendacium, scilicet patrocinium Scripture mendaoitor. Sic fecerunt et faoiunt ludei. Sic fecerunt heretici. Sic faciunt nunc dissensionum filii, ubi quilibet pro suo sensu Scripturam

^"©ai.'t 20. torquet et iura et legcs qucrunt snnantes pro se. Hec enim est Dissonsio per apostolum prophetata, frigus scilicet charitatis, mors pacis, vastitas fidei et aboniinatio Christianitatis.J Sed et hocipsum mendacium est tottuplcx, quottuplex vanitas et gravitas cordis. Quia sicut ex qualibet gravitate cordis sequitur sna vanitas, ita quelibet vanitas fit mendacium, quando statuitur et defenditur tanquam verum et bonum et iustnm, ut oxempli gratia, Qui gravis corde in ira, vindictc vanitatcni quottidie meditatur et in hoc sc rcctc faccre putat et contrariuni huius contcnuiit: Hic certe ex vanitate mendacium facit. Tale est autom omnc Studium ludeonnu, et fuit etiam tempore Christi in hj'pocritis statuere (juerentibus iustitiam suam, id est vanitatem dilectam, querere facere mendacium. O cjuam nnilti hodie secjuuntur illos! Qui pleni invidia et vindicte feile nescio quod idolum zcli sibi fingunt et rigorem iustitie mcntiuntur querentes pertinacissimum mendacium. Sicut Aj)ost. pro-

1. !i:im. 4, 2. phetavit: 'in hypocrisi loqnentimn mendacium\ Ideo enim illi querunt men- dacium, quia sibi iam iusti videntur et animo non inter incipientcs, sed omnino constituti, ut iustitiam et iudicinm exerceant et vindictam in pecca- tores. Nee isti jiost dilatationem in tribulationc, (quam tarnen non nn(|uam habuenuit) cum iustis dicunt: 'Miserere mei', sed onmino illud j)sa]nii iUi. 5, n. 'ludica illos, deus', imnio Nos iudicamns eos, deus, et faciemns vindictam pro honore tuo et salute iustitie sancte. Nos enim non sicut ceteri hominum peccatores &c.' Unde hoc monstrum? Non nisi quia non solum hal)ent vanitatem, sed diliginit eam. Amor iste excecat eos, ut hoc vclint esse bonum et plenum, ac sie querunt que sna sunt, non quc Ihesu Christi. Non sequuntur iudiciimi sed affectum. Afficiuntur enim bono camis sue, honoris sui, substantie sue, ideo irascuntur hiis, (jui impediunt positive vel privative, ac sie recto videntur sibi indignari ac vindictam expetere eo quod sibi iniuriam fieri existiment et digni, qui non patiantur huiusmodi. Ideo in propria causa fiunt iudices simul et pars accnsans, multum pcrversum genus et subtili diabolo seductum. Quo patet, Quod ex cupiditatc eonim procedit ista vanitas et mendacium, id est ex graA'i corde. Pari modo sequitur in aliis vanitatibus. Quando diliguntur, mox excecant et inducunt ad mendacium. Et sie in tribulationc uou dilatantur, id est erudiuntur, roborantur, consolantur. Sed artantur et excecantnr, infirmantur, tristantur >läj. 3.5, 6. secundum seculum. Sicut psalmus eis prophetat: 'fiant vie eorum tenebre et lubricum, et angelus domini coartaus eos'. Iusti ex tribulationc magis iusti fiunt et meliores, id est dilatantin*. Quia autem non est deus iustitie,

33 ©etb. similiter

34 Seib. subtile

Psalmus IV.

51

sed deus seculi exauditor, ex tribulatione fiunt peiores, iisqiie dura in mendacinra rnant et se iustos esse proclaraent et snam innocentiam statnant et non clament ad dominum in tribulatione 'Miserere mei', sed ad suum mendacium, suam iustitiam respiciunt. Quare sie? quia idem ignis aurum probat et paleam urit. Ideo isti in tribulatione dilatati et vanitatem carnalis boüi conteninentes, clamant "^miserere mei' et deo iustitiam tribuunt, sese autem dignos tribulatione: ilH autem vanitatem querentes et in eins contrario, scilicet tribulatione, artati sibi iustitiam deputant et deum blasphemant et iustitiam eins. Satis itaque constat, quomodo iste tercius versus totam Seriem impiorum vite expressit contrario modo agentis vite iustorum, que in primis duobus expressa est. Sed nondum proplieta contentus eos dulciter arguens et eorum errorem reprehendens , ultra prosequitur eos clarius erudi- turus et insanias eorum falsas opinionesque mendaces ostendere. ludei enim querentes ita raendaciura et diligentes vanitatem, Christum dominum omnino reprobaverunt, non alia causa, 'nisi quia non sicut ipsi sensit: odit enim mundum et vanitatem, quem illi dilexerunt. Quare eum modo peccatorem, modo Beelzebub vocaverunt et miracula eins non virtuti divine attribuebant. Et huic blasphemie, que est sequela certa ad mendacium quesitum, occurrit pius propheta dicens : Et scitote, quia mirificavit dominus Sanctum ». 4. suum: dominus exaudiet me, cum clamavero ad eum. [Loquitur de futuro "^exaudiet' q. d. Talis erit Christus, quod si ibi tunc essem et cla- marem ad eum, deus me exaudiret. Sed tamen quod ego non facio, exaudiet tamen semen nieum post me.J Postquam enim impius mendacium suum quesierit et iam sese rectum et veracem putaverit in suis verbis et factis, mox ruit in blasphemias contra iustum, eum iudicando et condemnando. Eiusque quantuncunque sancta, mira, vera sint verba et opera, non deo, sed diabolo tribuunt: quia suam sententiam contrariam ei ex Deo esse statuerunt. Dicentes 'Nos scimus quia liic homo peccator est'. Ideo duo potentissimaSoft. 9, 24. motiva eis opponit propheta contra hoc mal um: primum, Quod sit mirabilis factus a Domino, contra quod ipsi dixerunt, quod esset mirificatus a Beelzebub, quia 'in nomine Beelzebub" inquiunt 'eiicit demonia", et per consequens omniafJfnttf). 12,24. sua opera et verba. Secundum, Quod ipse sit vel deus vel deus in ipso. Quia clamare ad eum scilicet Sanctum Domini est adorare eum ut dominum. Ad solum enim dominum clamandum est. Sicut in multis locis psalmorum: Ut 'Ad dominum clamavi, cum tribularer &c.' In hoc enim, quod dicit: (jjf. ns, 5. 'dominus exaudiet me, cum clamavero ad eum', idem est sine dubio, ac si ' ad dominum ipsum clamaret. Quia si esset Sanctus iste aliud a Domino: dominus non exaudiret clamautem ad eum. Sed potius damnaret clamantem, et fieret oratio in peccatum. Nunc autem clamor ad sanctum Domini meretur exauditionem a domino. Ergo idem est ad quem clamatur et qui exaudit. Alioquin que est ratio verborum? Cur non dixit: Sanctus domiui exaudit me, cum clamavero ad eum, vel ad se? Sed distinguit personas et tamen

42 ©eib. tum 4*

52

Dictata super Psalterium 1513— IG.

opera unit utriusque in exanditione. Quod si Iiulei ista tani elaro forte non potui-ssent capere ex istis verbis, hoc tarnen scire poterant, deuni esse in illo: Quia si deiis exaudit clamantem ad sanctum snuni, omnino sequitur, quod sit in et eum sanoto sno. Volnit ergo David eos a blasphemia ista retrahere per hoc, qnod testinioninni dat Christo, quod sit dominus, et dominus h cum eo et pater in filio. Si enim Iioc testinionium acce])issent, sine dubio eum non blasphoniassent. Efficacissimum sane contra blasphemiam est dominum consyderarc et presentem formidare, ctiam si non ajjpareat. Sed ))rimum latius sumamus. Mirificavit deus Christum suuni multipliciter. Primo .sie: id est miracula facere fecit, et sie ludeos reverberat, qui hoc lo negabant a domino esse. Secundo Quod eins conversatio contraria fuit toti mundo, ut scilicet fugeret, que totus mnndus maxime (juerit, quercret, 1. (£oi. 1, 27. que maxime mundus fugit. Sic enim primo sapientiam nuuidi stuhitiam feciit, factns ipse stultus mundo, deinde infirma (id est passiones et penas) elegit, ut confunderet fortia (id est snavia et pacifica). Sic ignobilia et ea is t|ue non sunt, paupertatem, contemptum, crucem, mortem et uuiversahter totam opinioncm et pmdcntiam carnis et mundi. Sic enim sanctum est temphun domiui, id est lumianitas eins, mirabile in equitate. Hec enim miratur niimdus et caro amari et queri. Sie et ludei, qui in hoc iterum scandali.sati ceciderunt in blasj)henn'as , quia maxime talia etiam seeuudum 2u legem pntant (juerenda. Necesse enim est, qnod carnahs blasphemet spiri- tualem: quia falsa reputat bona spiritualia, sic\>t infra sequitur: 'Multi dicunt, (juis ostendit nobis bona?' Tercio superexcellenter eum mirificavit. Quia deuni esse fecit, qui solus est admirabilis et auctor mirabiliuni. Hec enim mirificatio est magna, (piod idem sit deus et homo, mortuus et vivus, mor- 25 talis et immortalis, et fere omnis contradictio hic conciliatur in Christ«, (^uare illi ludci errabant blasjihemantes, qui Christum ut nudum hominem, non niiriticatnm voluerunt accij)ere. Qui enim de alitjuo non am))lius sentit, quam videre in eo potcst, huic nullus apparet mirabilis.

Sed et nunc quoque nmlti sunt blasphemi in fratres suos et sanctos. 30 Qui enim suum mendacium ut dixi ponunt, quantuncunque bona videant et audiant in proximo, non tarnen hoc a deo esse concedunt, sed hvjiocritam appellant et sinuilare eum sosc fingnnt, dicentes sese scire, quis et qualis sit. Et ita in faciem blasj)hcmant iustitiam eins, iudicant et condcmnant eum, aut saltem ad minus parv'ipeudunt eins iustitiam et hocipso eum iudicant, 35 dicentes: Nos scimus quia hic homo peccator est, et non est a deo. Ideo et illis obiicit propheta, ut sciant, quoniam dominus mirificat sanctum suum Semper in oculis impiorum, et Semper aliter est quam ipsi sentiant, et illudunt seipsos temeritate propria. Quia sicut in Christo occulte fuit deus, ita iustitia et gratia dei occulte est in proximo: ideo offendunt, (jui eum iudicant 40 seeuudum faciem et Spiritui gratie contumeliam faciunt et blasphemiam. Sequitur nunc quartus versus. In quo, licet impii semper proficiant in peuis,

Psalmus IV.

53

non tarnen deserit spiritus sanctus eos. Sed Semper sequitur et monet eos, ne ultra proficiant. Sicut manifeste patet ex dictis. Quia prima monitio fuit, ne essent gravi corde. Qua non observata, addit secundam, ne diligerent vanitatem. Sed et hanc transgressis addit terciam, ne quererent mendacium.

5 Et quartam, que maxima fuit, ideo pluribus verbis addidit contra blasphe- miam, in quam de mendacio per transitum tercie ceciderant. lam quinta eos monitione prosequitur, ne irascantur, ne furiant. Postquam enim iustus est blasphematus et omnino Diabolicus et cum iniquis reputatus, iustum eis videtur irasci contra eum et querere mortem eins et tollere de terra, sie

10 enim excecavit eos malitia sua, et omnem persecutionem in eum exercere ac omnia meditari, que illum disperdant. Unde eos moderatiu- dicens: Irascimini et nolite peccare. Que dicitis in cordibus vestris:«. 5. et in cubilibus vestris compungimini. q. d. Si vultis irasci, irascimini vobis et non huic lusto. Sed ut meum sensum, sine temeritate tamen, ponam,

15 quia unusquisque abundat in sensu suo: Quanquam verum sit, quod dictum est, et multi sie exponant, tanquam sit redargutio tantum malitie eorum, tamen melius videtur, quod tam iste versus quam precedens non sit redar- gutio et increpatio, sed potius eruditio boni: sub qua tamen non nego, quin includatur ista increpatio mali. Igitur secundum istum sensum dico, quod

20 tercius versus fuit increpatio filiorum hominum. Sed quia dominus non solum vulnerat, immo magis percutit, ut sanet, comjjit ut erudiat: quare postquam in isto versu malum percusserit et ulcus secuerit, hie in quarto^ quinto, sexto addit emplastrum suavitatis largius quam vulneraverat. Quia copiosa apud eum dulcedo. Lex enim solum occidebat [id est ostendebat,

25 quomodo esse quis debuit mortificatus. Sed non vivificavit, id est non osten- debat, quomodo vivificaretur] , sed non vivificabat, et homo solum mordet sed non lenit, deus autem vinum et oleum infundit. Si quis ergo audierit hanc vocem spiritus: \\t quid queritis vanitatem et mendacium?' et paciens fuerit huius correptionis et percussure dicatque ei: Quid ergo faciemus,

30 o propheta? quomodo grave cor evadimus? quis nos liberabit a vanitate ista et mendacio? Tunc propheta osteudit eis verum salvatorem et redemptiouem, quam misit dominus populo suo, dicens: Scitote, o filii hominum, cognoscite que dico vobis, quoniam proderunt vobis. Ecce quoniam mirificavit Dominus Sanctum suum, q. d. illum agnoscite et scitote sanctum domini, scilicet ut

35 sit ipse sanctus et sanctificans vos, quem videritis mirabilia facere, sicut

prophetavit Isaias 35. 'Tunc saliet sicut cervus claudus &g.^: tunc scitote gcf. 35, e. quoniam visitavit dominus plebem suam et mirificavit vobis sanctiun suum. Illimi si credideritis, salvi eritis. Si clamaveritis ad eum, exaudiet vos dominus. Quoniam ipse est initium salutis, et sine ipso non est in aliquo 2i))fl[d^. 4, 12.

*o alio Salus. Ideo ante omnia iste vobis sciendus et cognoscendus est, si vultis vanitatem et mendacium vitare. Cognoscetis autem et scietis, si mirabilia eins advertatis. Etenim opera ipsa testimonium perhibent de eo,

54

Dictatii super Psalterium. 1513 — 16.

et mirificavit eiim ilüniiiuis, ut sciatis eiini et clametis ad cum exemplo meo, quoniani exaiuliet nie cum clamavero. Sane (juam verecimde alJicit eos ad invocandum Christum. Non enim dick: Quoniam exaudiet vos domiiuLs, cum clamaveritis ad eum: sed .seipsum ponit et a minori arguit, ut non dubitent se quoque exaudiri, cum ipse exaudiatiu- ab eo. Possunt autera hec verba hic similiter etiam expoui ut su])ra, ut scilicet eis ostendat Christum esse deum in hiis verlns.

Ostenso itaque filiis hominum vero salvatore, sequenter iustruit eos ad veram j)enitentiam et pulcherrime eam describit. Et si bene inspexeris, Onmis qiii cepit agnoscere Christum et veritatem, mox incipit detestari suam vanitatem. Sicut hunc locuni egregie exponit b. Augustinus Ii. 8. confess. ])er experientiam propriani. Antequam enim scimus Sanctuni dei: in vanitate transimus. Sed ciun ilhixerit nobis dominus, tanto f'edius detestamur vani- tatem preteritam, (juanto clarius scimus Christum, Unde dicit 'Ira-scmiini' 4)cict. 30, 43. scilicet contra vos })ro peccatis. Sic enim per Ezechiel dicit c. 20. 'Et recordabimini ibi viarum vestrarum et onmium scelerum vestrorum, quibus j)oIluti estis in eis, et displicebitis vobis in conspectu vestro in omnibus maliciis vestris, quas fecistis. Et scietis, quia ego dominus, cum benetecero v()l)is propter nomen meum, non secundum vias vestras malas, neque secundum scelera vestra pessiraa domus Israel: ait dominus deus\ Ecce ergo cognito domino deo nostro et Sancto domini mirificato, (|Uod sit })otens exaudire et salvare, mox displicebimus nobis. Et hoc est ii'asci et indignari, accendi et uri sancta ira contra vanitatem et mendacium. Unde possint hec omnia pr<)i)hetice similiter et denunliative intelligi. 'Scitote' id est Scietis, sicut sepius in proi)hetis. *Et scieut nomen meum', *Et scietis quia ego dominus'. Ita 'Irascimini' id est habebitis iram et compungemini &c. Vel certe impiis exhortatorie, sicut piis prophetice, q. d. Sicut audistis, (juia dominus promisit, quod scient nomen eins sancti sui: Ita facite ut sitis et vos de numero illorum. Quia scient, qui irascentur, qui comi)ungentiU', qui sacrificabunt, qid sperabmit in Dommo. Nam utique tales aliqui erunt, et de ilJis pro- ]>hetat: Scitotc, Scietis. Filii autem hominum mendaces non ita, ideo ipsos hortatiu": Scitotc, id est Estote similes illis, ut sciatis vel fiatis scientes dominum. Sic enim vcrbimi hebraicum sepe actiun tercium significat secundum Keuchlin. Sic irascimiui, id est facite vos iratos fieri, vel recipite cxhor- tationem, <jue fit vobis, ut provocemini ad iram. Sic scitote, id est patiamini vos fieri scientes. Non enim potest iste modus loquendi tam facile in latino qsj. 2, 10. exprimi sicut in Hebreo. Sic ps. 2. ' Et nunc reges intelligite'. Hic non significat: actum intelligendi facite vel elicite, sed sie passive: iutellectifi- caniini, q. d. Est qui vult vos docere et intellectum vobis darc, vos ne repugnate, sed suscipite et ])atiamini vos ita formari et doceri et vobis intel- lectimi tribui. Sic credo hic poni hoc verbum precipue, scitote, id est

14 quaiido

Psalmus IV.

55

scientificamini vel sinite vos fieri scientes, vel sustinete, iit faciat vos scientes. Quid? quoniam mirificavit dominus sanctum suum, ipse enim revelabit vobis mirabilem filium suum, si modo sustinueritis et non renueritis. [Nonne sie fecit Christus ludeis, quod voluit eis Semper ostendere, quam mirabilis esset? Sed noluerunt.] Hoc autem cum feceritis, ecce tunc irascemini. Ista eru- ditio docebit vos irasci et peniteutiam agere, et ego hortor ut faciatis et irascamini et hoc quo ad preterita. Quo autem ad futura: 'Nolite peccare', facite vobis novum spiritum et cor novum Ezech. 18. Vetus est enim velle §cKt- is, si. peccare, novum autem nolle peccare. Que dicitis in cordibus vestris et in cubilibus vestris co mpungimini: ista verba sunt valde obscura. Hiero. sie habet: loquimini in cordibus vestris super cubilia vestra et tacete. Quorum sensus mihi videtur esse, quod penitentia debet fieri intus coram deo et in secreto, non coram oculis hominum ad vanam iactantiam. Sicut lohel dicit 'Scindite corda vestra et non vestimenta 3oci. 2, 13. vestra\ fPs. 14. Quod loquitur veritatem in corde suo.] Ergo 'que dicitis' ^Pi. 15,2. id est dicite et loquamini et coufitemini mala vestra ex toto corde et in cordibus vestris, non in ore sicut hypocrite, qui labiis deum honorant, cor Scf- 29, 13. autem eorum longe est a deo: Vos non sie, sed quecimque dicitis (sive scilicet oratis, confitemini, laudatis &c.), hoc totum in cordibus vestris facite. Per hoc tamen non prohibetur, quin etiam foris orandum, confitendum, lau- dandum sit. Sed ne sohmi foris longas orationes orantes, aut cum ethnicis sKatt^. 6,5.7. multum loquentes, damnemur potius quam exaudiamur. Et recte postquam docuit irasci contra peccata et nolle peccare contra futura, iam erudit eos, que sint opera facienda. Scilicet dicere in corde, compuugi, sacrificare et sperare &c. ut sequitur. Unde secundum nostram translationem videtur textus sie distinguendus : Que dicitis, in cordibus, scilicet dicite, vestris, ut si dixeris: Qui scribitis, ecce in papyro scribite. Sub isto itaque 'Dicere' comprehenduntur omues operationes potentie rationalis, ut dixi, scilicet legere, orare, loqui, meditari, confiteri, gratias agere. Et hec debent fieri in intimo cordis, ubi videt pater, qui videt in abscondito, sicut docuit dominus contra SBiotti). e, e. forenses oratores. [Potest et aliter sie intelligi, ut simpHciter verba iacent, quod loquantur non dolose aut corde et corde, sicut ps. 11. describitm-, sed5pf. 12, 3. simpliciter et ex corde ciun proximo, ut qui non egit dolum in lingua sua: idem hic dicit. Et sie est correctio oris. Aliud est correctio operis contra hypocrisim, scilicet ' co mpungimini in cubilibus vestris': primum autem fuit correctio cordis, scilicet 'Irascimini et nolite peccare', contra prima tria scilicet contra grave cor, contra mendacium, contra vanitatem, hypocrisim, gloriam vanam. Quod si iactatis sacrificiimi, ecce sacrificate sacrificium iustitie &c.l Et in Cubilibus, non in tectis vestris compungimini. Per cubiie intelligitur potentia affectiva sive voluutas, quia in ista sicut in cubili

32 ©etb. loquatur

56

Dictata super Psalterium. 1513 — 16.

solent pollutiones fieri et iinmuiKlo cünciii)i??ceiitit'. Per coinpunctionem ergo intelligiintur onines atfectiones illius potentie, scilicet dolor, accusatio &c. assiimptio penarum, passionum, et alie cruees voluutarie assnmptc. Sed et hec non coram hominibus fieri debet, sed in cubilibus vestris, id est iutimo ^""g'- cordiuni propter liypocrita.s, quia dilatant fimbrias et externiinaiit facies suas. s Patet ita(iue (jiiod in isto versii iste tre.s vires rectificantiir: Irascibilis, per irasci et uolle peecare, rational is, per gratias agere, orare et dicere in cordibus, concupiscibilis, per conipiinctioneni in cubilibus. Et hec veniunt ex isto, si scire fianius, quoniam mirificavit dominus sanctuni suum. Ipse enim docet nos irasci, que prius dilexitnus, et coiupungi super hiis, \» que quesivimus, et loqui veritateni. Et hoc est rnirabile in oculis honiinuni. Et ista inirificatio nos non vinceret, nisi ipse esset tantc auctoritatis , nisi sciremus, (juia ipse est, qui exaudit chunantes ad se, id est deiis. Quan- tumvis enim ista mira sunt apud homines, scilicet vanitatem omnia putare, tamen cum scimus, quoniam deus est, qui hoc in sancto suo mirificc ostendit, vi quis non credet? quis non odiet ea et irascatiu* &c.?

lam restat anq)lius, ut sacrificenius domino, <]ui dedit iiobis ista. Tres enim vires ut audivimus sunt rectificate. lam totum holocaustum expetitur 35 6. et omniura virium membrorumquc sanctimonia. Dicit enim: Sacrificate sacrificiura lustitie, et sperate in domino. Iste est sextus versus, -^o 'Sacrificium' inquit nou pecorum aut vitulorum, sed 'lustitie^ (id est quod illis significabatur). Hoc est: bestialia et auimalia menibra niactetis et con- cidatis, (Tucifigatis et mortificetis, ut non serviant peccato ad peccatum, sed per ignem charitatis totaliter absumantur et in spiritum transmutentur, ut !Hom. 12, 1. serviant deo viventi. Hoc est enim iugi igne animalia crömare, sicut Ro. 12. 2ä 'Exhibere corpora uostra hostiam sanctam, viventem, deo jjlacentem'. Tale est uticjue sacrificium iustitie in odorem suavissimum domino. Quid enim est sacrificare nisi sacrimi tacere et sacrificium sacrifactum et ad sacra oblatum et dcdicatum? Tale autem dcbcmus nos esse onnies simul uuum et t]uilibet uuum suum. Hoc iteriun contra ludeos carnales est cum suis so pecoribus, sicut eos in multis locis per ])rophetas reprobat. Sed nota, quod addit 'Sperate in Domiuo'. Diff'cnmt sperare in domino et in dominum: Quia sperare in domino est in Christo deo nostro esse et jiarticipare ei ac sie in ipso existendo sperare in Dominum. In ipso enim et cum ipso et per i})sum audemus sperare et omne opus otfen-e. Quia sine ipso niliil 35 possiunus facere. Quantmnvis ergo sis sanctus et iustns, cave, miquam per te vel in tua iustitia speres in dominum. Sed spem habere potes in Christo, ®pft. 3, 12. sicut Apostülus disputat 'per ipsuni habenius accessura et ficfuciam': quanto- minus possunt ludei in sanguinem vitulorum sperare aut in hoc, (juod sunt filii Abrahe? Saue et ipsi sperant in dominimi. Sed non in domino, innno in 4o sua dignitate et nobilitate generis et Stirpe patrum. Sed liec gloriatio exclusa est. Ideo 'in domint^^ sperate. Sperate in eo, omnis congregratio pü[)uli.

Psalmus IV.

57

Multi dicunt: quis ostendit nobis bona? Signatum est«, r. super DOS Lumen vultus tui, domine. Hic versus 7. iterum ludeorum superbiam arguit. Qui tunc dixerunt: Quis est hic? tu nos doces? Nunquid Soft. 9^ *o. nos coeci sumus? Nonne bene dicimus, quia Samaritanus es et demonium habes? Cum itaque nos simus doctores et legisperiti, scientes que sint bona, quis ergo iste est qui nobis ostendat bona? q. d. Nullus: quia nos scimus, nos sapimus, nos non sicuti ceteri hominum, et si aliis ostenderet, non tamen nobis. Et sie ista verba sunt intelligenda per tumorem et con- temptum ab eis prolata. Quia Christus eis ostendebat spiritu servire et facere bona et sacrificare iustitiam: tunc illi furiosi existimabant eum velle legem destruere, sicut et Sancto Stephano fecerunt. Si enim ista questio et inquisitio bona esset, utique laudaretur. Sed nunc hic reprobatiu-, et distin- guuntur ab hiis, qui dicunt: 'Signatum est super nos &c.' q. d. illi non sunt nobiscum, ideo non querunt, quis ostendat eis bona. Sed dicunt cum superbia et contemptu: Quis &c. Ideo dimissa ista generatione superba et incredula, que toties invitata est per multa verba et multos modos, ut patuit in prece- dentibus, et tamen semper contemnit et dicit 'Quis nobis ostendit bona?' et sie surda aure omnia percipiunt, convertitur ad generationem bonam et cum ea gratias agit, exidtat et laudat dominum et conqueritur: 'Ecce in vitavi sffntti). 23,37. eos et volui eos congregare sicut gallina pullos suos et noluerunt', et dicunt multi et maior pars contra dominum: 'Quis ostendet &c.' Nos autem non sie, Domine, sed confitemiu- tibi: quia indigemus ostensore bonorum et ex nobis non videmus ista bona. Sed lumen vultus tui (id est fides per quam cognoscimus faciem tuam et gloriam tuam) signatum est (id est Signum factum, nondum autem res, quia fides est argumentum rerum, non^cbv. 11,1 autem ipse res) super nos (id est desursum: quia omne donum desursumaac. 1,17. est, et fides est super omnem sensum sursum. Hoc est enim lumen, in quo ostenduntur nobis bona). Sic enim ostendis faciem tuam et ostendis nobis omne bonum. Ex qua ostensione in memoria et intellectu facta, non potest voluntas continere, quin gaudeat. Quia omne bonum letificat appetitum, cum sit eins proprium obiectum. Ideo sequitiu-: Dedisti letitiam in corde meo: letatus sum inquit in hiis, que dicta sunt mihi, dicta scilicet per ostensionem hiüus liuninis. Sic Zacharias audivit verba bona et consola- Suc. 1, est- toria, quia ostendit Dominus populo suo bonum. Sic itaque fides semper habet comitem letitiam in spiritu sancto. Unde hic dicit 'in corde meo', id est spiritu, non in carne mea, que est impiorum, qui diligunt vanitatem. Sic iam sunt omnia salva in spiritu, Memoria, intellectus: quia lumen, quoad intellectus, signatum, id est firmiter impressivum signum, Voluntas, quo ad letitiam. Non solum autem in se, sed quia bonum est diffusivum sui. Si multi simt qui dicunt: quis ostendit nobis bona? cur non etiam multi sint, super quos signatum est hoc lumen boni ostensivum, quibus brachium domini

13 ©eib. Signum

19 exulat

58

Üictata super Psalterium. 1513 — 16.

revelutiim est? Igitur pr<)i)lieta gaudcns cum generatione iustoruni , quam 33 s. vidit in sjuritu, et eis applaudeus dicit: A fructu frumenti et viui .sui multiplicati suut. Locpiitur iam in tertia persona, prius in prima. Item nunc in singulari, nimc in })lurali: quia idem est dicere: multiplicati sunt, et nnilti])licati sunuis, et: dedisti letitiam in cordibus nostris, et signatum s est su{)er illos lumen vultus tui, domine. Quia ipse nunc ut pars, nunc pro tota Ecclesia lo(piitur. Sic etiam contiugit in predicante aut causas agente ali(|uu, (jui similiter nunc tan<]uam de se solo, nunc velut de aliis, pro quibus loepiitur, niuic cum Ulis in prima persona plurali, nunc in tercia &c. et tarnen Semper in idem redit. Veruntamen Mysteria sint in suo vigore salva. lo Quia tunc nondum potuit dicere 'Multiplicati sumus^ sed 'nudtiplicabuntiu*', quia fructus et frumentum nondum eraut revelata. Potuit autem dicere, 'signatum est suj)er nos\ (piia eadem fide Christum nosccbat et letabatur similiter. Hec enim potueruut fieri in eo, antequam Euangelium et sacra- menta venirent, imde publice multiplicati sunt. Quomodo autem ista verba i'> sint intelligenda, vide sermonem de cena domini super eadem verba. Quia per fructum frumenti (id est effectu Euaugelii et sacramenti coiporis Christi) multi liicti sunt Christiani in diversis ordinibus, multiplicati in virtutibus, 1. Cor.^ 12, donis et gratiis, sapientia et scieutia. Sicut Apost. 1. Cor. 13. prosequitur.

Possunt autem, sicut supra dixi, onmia ista verba in persona Christi dicta -'o intelligi. Nam et eadem et simüia in Euangelio dicit. Unde exiiltat in 2«attfi.n,25. spiritu Matt. xi. et confitetur, (juod hec sint abscondita a sapientibus et jirudcn- tibus (sine dubio (jui dicunt: 'quis ostendit nobis bona?') et revelata parvulis (sine dubio super (pios signatum est hoc liuuen). Et sie ipse loqiiitur nunc in singulari nunc in plurali cum suis, nunc in tercia nunc in prima persona. -'.■> Versus 9. In pace in idipsum dormiam et requiescara. In 33. 9. pace spirituali, (jue non est hnpiorum. In idipsum, id est simul cum aliis sanctis, de quibus iam dixerat 'Signatum est super nos lumen &c.' Et sie est oratio optativa prophete, ut dormiat cum sanctis in pace scilicet eterna. Dormire enim liic pro mori accijjitur et recjuiescere pro quiete Spiritus. Dormit caro et (juiescit spiritus. Im])ii autem non dormiunt, sed nioriuntiu". Et si dormiunt, tamen non requiescimt nec in pace dormiunt.

Verum magis proprie de morte et se])ultura Christi hic prophetat. Ut quid enim David suam mortem et sepulturam hic tiun signaut«r ex[)ri'neret, nisi quia de dormitione miiabüi vult loqui? Est ergo sensus et verba Cluristi: ^'^ In pace simul dormiam, id est moriar in pace spiritus, sinuil, id est sicut alii moriar et vere. Sed tamen in pace et requiescam in pace. Quia corpus meimi et caro mea non corrumpentur a vermibus. Sic i)s. 15. dicit.

3 3tm 9ianbc: versus 8

') 2;ie ättefte SeriDcijung auf eine Den 2utt)er getjoUcne iPrcbtgt, eine 6irünbonnctstog5= prcbtgt über 5pf. 4, 8.

Psalmus IV.

59

qui pene cum verbis, non soliun sensibiliter, incidit cum istis versibus psalmi^Pi. i6, s. dioens: 'Providebam dominum in conspectu meo Semper (id est Signatiun est super nos lumen vultus tui, domine) propter hoc letatimi est cor meum (id est dedisti letitiam in corde meo) insuper et caro mea requiescet in spe (Sic In pace dormiam et requiescam)'. Igitur Dominus quidem in pace simul cum aliis dormivit, mortuus est sicut alius homo vere et requievit, sicut lacob Genes. 49. 'Quiescens accubuisti ut leo', sed singulari spe pre omnibus. i. a«oj. 49,9. Quoniam tu domine singulariter in spe constituisti me. Singu-35. 10. laris spes fuit haec, quoniam caro eius non vidit corruptionem, et in spe requievit caro eius, expectans resiu-rectionem multo aliter quam alii: ideo singulariter in spe constitutus est. Et ex hoc verbo satis apparet, quod de solo Christo loquatur. Nam licet David etiam in spe dormiat, non tamen singulariter sed communiter cum aliis: nam onmes dormiimt in spe resur- gendi, sed hic unicus singulariter. Preterea, quid fuit necesse David profiteri, sese dormiturum in pace simul cum aliis (saltem prophetice loquendo), quasi non certissimum fuerit eum moriturum aut dormiturum? Ut quid sibi soll hoc arroget? quasi non et alii sie dormierint. Igitiu- de Christo dicit. Qui non necessitate sed voluntate obdormivit, non coacte sed sponte. Igitur 'Dormiam" id est sponte, etsi possem evadere, moriar. Sonat enim taliter loquens quasi potens non dormire et tamen volens facere. Nam si David aut alius dicat 'Moriar' in futurum prophetaudo, stulta et superflua videtur prophetia: quasi quid novi dicat, cum sive nolit sive velit, necesse sit eum mori et dormire? Quod si dicas: Et si necesse sit eum mori, non tamen in pace dormire, quia potest mori et non in pace, Respondeo: Hoc ipsiun non est in potestate eius, ideo de se non potest profiteri, quod in pace sit dormiturus. Quare recte dixi, quod totus psalmus optime potest poni in os Domini Ihesu, de se dictus. Ut 'Cum invocarem, exaudisti me deus lustitie mee": Sciebam inquit, quia Semper me audis. lohan. 12. 'In tribulatione soi). 11, 42. dilatasti mihi' id est passione consolatus es me. 'Miserere mei et exaudi orationem meam': Hec oratio frequens est in psalmis in persona domini. 'Filii hominum, usquequo gravi corde?' Venite ad me omnes qui laboratis siatti) 11,2s. et onerati estis. 'Ut quid diligitis vanitatem et queritis mendacium?' Vide sermonem domini in monte, an non hec et sequenti versiculo doceat conteuta, scilicet ut non ad literam tantum sed spiritu etiam servent legem. 'Scitote quoniam mirificavit dominus sanctum suum'. Si mihi non vultis credere, gofi. 10, ss operibus credite: opera enim, que facio in nomine patris mei testimonium perhibent de me, ut cognoscatis quia ego in patre et pater in me est.

Dominus pater exaudiet me cum clamavero ad eum, igitur non sum reprobus ab eo sicut vos me creditis, qui me tamen mirificat, id est miraculis notificat et declarat. Vos autem diligentes vanitatem litere et carnalia et me dimisso, qui sum veritas, queritis mendacium et statuere vestram literam contra veritatem. Irascimini et nolite peccare, id est irascimmi non

60

Dictata super Psalterium. 1513 — 16.

*|. 1.% 2.

Loqui in corde est

secundum carnem sed secundiun spiritiun. Putant eiiini ludei se non peccare ira cordis, si non Iuris occiderint. Q,ue dicitis, (supple dicite) in cordibus vestris et non in dolo et insidiis, sicut fecenint in tentatione de censu üJJattö. 22,17. Caesari.s. Et in cubilibus vestris compungimini, non in angulis !mntt^.6,5.i6. orantes, non exterminantes facies vestras, ut apparcatis homiuibus.ieiunantes.

Sacrificate sacrificium iustitie - et spcrate in Domino, non in vos et vestra merita, aiit <|uia estis filii et senien Abrahe &c.

non dolose loqui, non dupliciter, sed sinipliciter. Ps. 14. 'Qni lotjuitiu- veritateni in corde suo.' in abscondito loqui. Sicut 'compiuiginiini in cubilibus' est in occiüto, id est nec verbo nec opere ostentare seipsum, sed coram deo loqui et operari. Non (juod non fiat coram hominibus, Sgl 5Diattft.6, Hcd 'uc videamiui ab eis', dicit dominus.

1. 5. '

Ijoqui in ore et non in corde fit dupliciter. Primo Est gloriari et .f)tob 21, 5. iactare et omnino. Et contra hoc dicit lob 31. 'Et digitum ori suo super- 5ci. 41, 1. ponebant nie loquente' (id est ccssabant gloriari). Et Esaie 41. 'Taceant ad acj. 30, 15. me Insulo <tc.' et oiusdem 30. 'In silentio et spe erit fortitudo vestra'. Hoc est salutare silentium, scilicet non velle audiri aut coram hominibus loqui g,^,^: 28, 3. et OS aperire. Secundo Est loqui dolose ps. 34. 'Qui loquuutur pacem cum proximo suo, mala autem in cordibus eorum'. Et sie semper est verissime sola locutio foris coram humano die, quoniam intus coram deo nihil est. Ideo loqui corde est similiter duplex. Primo confiteri et coram deo loqui, non OTntti). 6. 6. iactare, non gloriari, sed intrare in cubicidimi secundum verbum Domini. •jJi. 15, 2. Secundo est loqui ex simplicitate cordis, ut os et cor consonet. Ps. 14. 'Qui loquitur veritateni in corde suo'. Quia et ludei vocantes Christiun iKattf). 22,16. Magistrum veracem, veritateni locuti sunt, sed non in corde. In utroque autem ludei plurimum abundabant, quos hic reprehendit.

Dilatatio ad literam est Christi in corde suo, in passionibus. Allegorice est verbum Ecclesie: Que semper crescit in persecutione. Sicut b. Hilarius dicit in libr. de trinitate. Sicut palma surgit contra pondus premens. Quia multiplicati simt et dilatati per orbeni Christiani ex passione. Tropologice quelibet aninia. Diktatur tam in moralibus quam intellectualibus virtutibus, " loi'iä'^a "*^ Apost. 2 Corinth. xi. ps. 17. 'disciplina tua ipsa me docebit', et 'virtus in infirmitate pei-ficitur'. Proprio tamen ad propositimi videtur arguere locutioueni hypocrisis, (luam supra vocavit vanitateni, qualem ille pliariseus suc. 18, 12. egit qui dixit 'leiuno bis in sabbato', et longas orationes predicabant et smatti). 6, 5. stiipsos magnificabant et, ut dominus dicit, omnia faciebant ut viderentur ab hominibus. Et sie non compungebantur in cubilibus abscouditis, sed in

13 Scib. operare 21 ©eib. verissiraa

34 ipse

Psalmus IV.

61

foro et angulis coram horainibus, exterminantes faciem suam, dilatantes philae-3j;atHi.6,2.5. teria sua et canentes tiiba ante se. Hec et similia opera penitentie et virtutum hic per verbum speciale 'compungimini^ exprimitur. Eodem modo de locutione eorum sentiendum est, qiiod ad hominum conspectnm iactabant sancta verba, doctrinas, traditiones et legem, et cor eorum non sie loquebatur. Nota sunt ista ex Euangelio. Hec autem omnia sunt vanitas, eo quod neu sunt spiritualia et vitalia. Sed quia dilexerunt ista et Domino talia reprehen- denti restiterunt et defenderunt et usque hodie statuere conantur, ideo factum est de vanitate mendacium, quod querunt usque hodie, quomodo stabiliant. Et ideo contra dominum zelaverunt et irati sunt, qui vias istas hypocrisis arguebat. Unde nunc eos leniter instruit 'Irascimini' (id est Zelate pro viis vestris ita ut non peccetis) "^et nolite peccare'. Iste enim zelus eorum stultus est, quod pro sua iustitia zelant et irascuntur, cum debeant loqui in cordibus et compungi in cubilibus. Ipsi irascuntur, quod prohibentur loqui in ore et lingua et compungi in angulis. Usque hodie iste versus arguit plurimos in Ecclesia, qui certant pro suis ceremoniis et zelant pro vanitate observantie exterioris, loquuntur et iactant titulos magnos et com- pungmitur in habitu et specie tantum, novi et miilto pertinaciores hypocrite. Sic contra eos lohel : 'Scindite corda vestra et non vestimenta vestra', id est Soei 2, 13. non foris peniteutiam ostendite tantum, sed ex corde.

Querimus autem, quid sit hoc tam singulare, quod sanctum suum mirifi- cavit, ut si clamet exaudiat eum? Nonne et omnibus id facit? Sed quia exaudire divinum, nuUi conceditur nisi soli Christo, ut infra psalmus 'Exaudiet'lif. 55, 20. et humiliabit illos &c.' In quo manifeste separatur ab istis phariseis et Omnibus literalibus ludeis, quoniam istos deus nunquam exaudivit. —

^Cum invocarem (id est cum in tribulatione essem, scllicet perse- cutionis vel compunctionis , sie enim ps. 90 'cum ipso sum in tribulatione', et sie invocarem) Exaudivit me deus lustitie mee. In hoc verbo exprunit, in quali cruce et passione fuerit, scilicet in conscientie compunctione, «5. 2. qua se peccatorem doluerat et luxerat. Quia deus iustitie sue exaudivit <)3f. 91, 15. eum dando ei iustitiam: cum vacuum sese cerneret et quereretiu- iustitia. Quod quoniam superbi non faciunt, ideo clamant ad dominum nec exaudivit eos. Immo neque vere clamant aut invocant, sed confiteri oportet. Unde ps. 31 'Quoniam tacui, inveteraverunt omnia ossa mea, dimi clamarem tota die'. Hoc quidem faciunt qui clamant ad dominum et non in tribulatione et compunctione. Sic enim loquitur hic in persona Synagoge carualis, que sibi iusta videbatur et multum ad dominmn clamavit, et tarnen simul peius 32, 3.

1 exteminantes, aud^ extenuantes [fo ©eib.] äu lefert; öergt.^.GO 3- i> unb bieVulgata-i&teEc

23 solo

') 3)iefe atoette grftärimg be§ 4. «Pfolm? finbet ficf) in ben Scholae [931. 183* -184». ©eibemonn II 126—130] angefügt an bic 3lu§Iegung öon 5Pf. 92 (93). aßir reiben btefelbe Ijier ein.

62

Dictata super Psalterium. 1513 — 16.

tacuit suam tribnlationem , in qua ossa eins (id est interiora et spii'itualia) tabescebant et inveteraverunt : licet foris in oanie floreret et pinguesceret.

5.3Koj.32,i.'). Et ita iucrassatus, impinguatns et dilatatns recalcitravit. Non ergo iuvocant dominum nisi qui tribulati smit corde, talibus enim iuxta est dominus.

spriirtic 1,28. Pro ver. 1. 'Tunc invooabunt nie et non exaudiam' sequitur: 'eo quod exosam habuerint discij)linam', id est iudicium et tribnlationem compunctionis. In ?äi. 109, u. (pia Semper esse oportet omnes qui sunt Christi, ps. 108. 'Compunctum eorde 3ci. 2G, 9. niortificare'. Ideo recte dixit de illis 'dirni clamarem tota die'. Sed Isaias dielt 'Nocte desyderavit te anima mea' (id est afflictione interna qua lueem >l?i. 77, 3. tuam quesivi, non in die quam habere videbar. Et ps. 76. 'In die tribu- lationis mee exquisivi deum manibus meis noete contra cum, et non sum deceptus'. Ergo (pii non in nocte querit sed in die, nisi sit in die tribu- lationis, utique fiet deceptus. Et Interim inveterabunt ossa eins, dum sibi nimis iuvenis et floridus videbatur. Haec enim su}>erbia consiunit et tabificat omnia interiora.

Nunc (juomodo sit exauditus, ut intelliga.s, quia non nisi tribulatus invocavit, Exaudivit me inquit, hoc est, In tribnlatione dilatasti mihi. Dilatatus sum, ideo me exauditum seutio. Quia iustitiam dedisti latissimam. Ergo extra tribnlationem quicunque fnerit, nec exauditnr nec dilatatur. Sed potius artatnr eo quod sibi ipsi factus est dilatator. Iucrassatus enim et dilatatus recalcitravit. Que cum ita sint, quaiu bonum est Semper in tribn- latione esse, Semper lugere at(|ue iterum scmper invocare et dicere: Miserere mei et exandi orationem meam. C^uia scmper miser, semper in tribu- SB. s.latione ego sum. Ergo () filii hominum usque quo gravi cordeV ut quid diligitis vanitatem &c. Vanitas enim fuit et est literam occi- dentem amare. Mendacium autem cjuerere est ipsam statuere contra spiritum vivificantem, qui est veritas. Quia non in tribnlatione esse sed in iueuu- ditatc volnernnt et volnnt, que tamen vana est, et ideo pro hac exponere

Sei f,9, 3.4V verba legis, est mendacium querere, quomodo statuant ipsum, ut Isaie G4.

Vel ut hebr. filii viri, usqucqno, inclyti mei ignominiose diligitis &c.? Hoc

SHöm. 9, 4.0. est: Vos esse debetis inclyta plebs mea pre omnibus gentibus Ro. 9. quomni patres, legislatio, promissa &c. Vos enim electus populus meus, dilectus Israel et indytus. Sed ignominiose diligitis. Yestra erit ignominia pro gloria, qua esse inclyti possctis. Si estis inclj-ti, nolite ignominiosi fieri. 3oi) 8, 39. Si estis filii Abrahe, o[Xira Abrahe fachte. Se|J queretis: quomodo fiemus? <ii_4. Scitote quoniam mirificavit dominus Sanetum suum. Mira- bilis enim in sancto suo est, quod eum in ti-ibulationes tradit et sie coronat. sjuc. 24.2t;. Hoc enim et Apostoli mirati sunt, ita ut dominus ad eos diceret: 'Nonne oportnit Christum pati et ita intrare in gloriam suam?' Et hoc per qnmes prophetas exposuit, sicut et in omnibus prophetis idipsum patet. Qiaia ad

•3 Setb. inipugiiafas

9 desj'deravi

Psalmus IV.

63

hoc aperuit illis sensum, ut sie intelligerent Scripturas. Crirx enim Christi ubique in Scripturis occiirrit. Hinc denique cum illis prediceret passionem suam et resurrectionem, nihil intelligebant verbnm et erat absconditnm ab suc- is, u. eis. Quia sperabant eum secundum carnem regnaturum extra omnem tribu-

ö lationem. Ideo cruce eins visa et morte percepta omnes defecerunt et despe- raverunt. Quia spiritum nondum sapiebant et nesciebant, quoniam mirificavit dominus sanctum suum, quod eum etiam sub passione salvaret. Et sie ludei scandalisati ceciderunt. Scitote ergo, quoniam ita mirificavit dominus sanctum suum, ut cum etiam nihil preter clamorem habuero, exaudiet me.

10 Etenim Dominus exai;diet me cum clamavero ad eum. Non autem clamat nisi qui in maxima angustia est. Ergo hic clamor ille narratur validus, cum quo lachrymas offerens in die carnis sue exauditus est pro reverentia sua. Sensus ergo est: Cum videritis me esse abiectissimum, tuncJpfbv. 5,7. ero acceptissimus: et cum vos secundum stultitiam sensus vestri putabitis

15 maledictum a deo, tunc ero maxime benedictus. Et hoc inde veniet, quia mirificavit me dominus sanctum suum, ut cum vos non putetis placere deo eum, qui in poenis est, et eum maxime deo placere, qui in bonis est, con- trarium fiet et erit mirabile in oculis vestris. Quoniam a domino factum est istud, ut quem vos reprobatis et reprobum deo existimatis, fiat in caput i^t.118,22.23.

20 anguli et gloriam plebis sue Israel. Sic fit cum omnibus sanctis, quod mirabiles sunt per deum in hoc scilicet, quia exaudiuntur tunc maxime quando clamant, id est quando sunt in maxima necessitate, et maxime dere- licti maxime suscipiuntur. Ideo et vos ista sequimini.

Irascimini et nolite peccare, que dicitis in cordibus vestris &c.

25 id est Invenite vobis tribulationem: querite angustiam, ut clamantes exaudiri®. 5. mereamini. Nolite suavitatem vite huius querere, que est vanitas. Sed iram super vos et afflictionem amaram conscientie suscipite, et ita compungimini in cubilibus vestris, id est conscientiis et secretis cordis vestri. Unde in hebr. hec dictio 'Irascimini' etiam conturbamini, contristamini , commovemini

30 significat. Quia vult dicere: Beati eritis si lugetis, si crucem gestetis, si displiceatis vobis in amaritudine anime vestre: tunc enim et ipsi mirificati eritis et cum Christo crucifixi ac simul etiam exauditi. Hebr. autem sie: Irascimini et nolite peccare: loquimini in cordibus vestris, super eubilia vestra et taeete, id est arguite vos iutus et tacete a bonis huius

35 vite, ut ps. 38. 'Et silui a bonis'. Sed non a iustis. Imrao ut iustus fierem, 39, 3. tacui a bonis. Sacrificate &c. ut supra circa psalmum^ dictum est.

Multi dicunt: quis ostendit nobis bona? Hec dictio 'Quis' adsg. e. Christvmi refertur q. d. Nunquid tu nobis ostendes bona? Vel modo quid aj. r.

13 %m aJanbc: [cl]ainant. et non [ex]auclit ps. 21 [22, 3?] [cla]mat et exau[dit]. 3UmUd^ in ber QU§fu^tUd)en (ärflärung öon ^f. 4 oben ©. 56.

64

Dictata super Psalteriuni. 1513—16.

iste nobis bona ostendet? ac si dicerent: Non utiqnc. Quia patitur et nioritnr ipse cum omnibus suis. Non ergo eum suscipiemus, in quo non nisi mala videmus. Si enim esset deus aut deo gi'atus, nunquid tanta mala sustineret? Sed o filii hominum, hoc est quod ait: Scitote, quoniam mirificavit Dominus &c. Ostondit vobis bona, sed non nisi per mala. Mirabilis enim est, quod dum mala ostendit, maxime bona ostondit. Vos auteni insipientes estis et non intelligitis. Ideo dicitis: Xunquid iste ostendit nobis bona? Moses potius ostendit nobis bona. Potest intoUigi quoque, ut sit inquisitio ostensoris boni (j. d. Multi (juerunt , ut inveniant, qui eis ostendat bona: quenmt Magistnmi

xim. 4, :i. prurientem auribus et Ducem sibi constituunt, ut revertantur in Aeg\'ptHm.

130,10.11. Ergo Estne ullus (|ui doceat nos literam? Sic Isaie 30. 'Qui dicunt viden- tibus Nolite videre. Et aspicientibus Nolite aspicere ea nobis, que recta sunt. Loquimini nobis placentia (id est ostendite nobis bona), auferte a me viam, declinate a me semitam, cesset a facie nostra Sanetus Israel'. Quia non dicunt simplioiter Quis ostendit bona? Sed 'nobis' bona (id est que nobis bona, i)lacontia et iucunda sunt). Sed nec sie dicunt Quis o.stcndit nobis

>Ut •.'(, bona domini? Sicut ps. 20. 'Credo videre bona domini in terra viventium'. Et (|uare? Quia iam sibi iusti videntur. Non enim dicunt, Quis ostendit nobis iusta aut recta? Quia suam iustitiam statuunt et iustitiam sc teuere arbitrantur, tantum bona et velnt premia (|ucrunt institie. Sed, o domine, 9} j.Signatum est super nos Lumen vultus tui. Non querimus nos quod isti, (juia cruditi et illuminati sunms a to. Nec bona, sed potius mala (jucrimus. Non fiigimus ad bona, ut evadamus mala. Sed suscipimus mala, ut damenms et tu nos exaudias, ut mirifices nos, dum nobis bona ostendis, quaiido mala o.steudis. Cetera patent satis.

GLOSSA: PSALMUS V.

De relin/jnenda hereditate siinayogae. et nsmmendn liereditate Ecclesiae

oratio prophetica in peisona Christi. Psal. Quintm. iö. 1. Titulus. Ad Victoriam super de hercdiiotihus dnabus seil, sjniagoge

et Elcclesie distinguendis PsnJmus revelatus David. !ü. 2. Verha inea' et meonim nurihus iwrcipe i. e. audi domine, o deus pater:

intellige clamorem menm quia plus affectus quam verba in sc haben* q. d.

Etsi verba audias, tamen intellige j)lura quam cgo loqui possum. Intende i, e. 35. 3. menn)r esto roc/' clamori cum verbis simul oiyifioni.s meae^ et meorum: reoc

GLOSSA: ' Loquitur Christus seu propheta in persona Christi orantis. ^ Trinam facit orationem eiusdem quasi sententio ad mysterium indicandum saiicte trinitatis. Primum 'verba mea', secundum 'clamorem meum', terciura

22 ate 23 evadenius

Psalmus V.

65

meus 0 deus fili et deus meus sancte: quoniam ad te unum venmi deum et«. 4. triaum orabo ego et mei fideles. Domine mane^ i. e. tempore gi"atie in ad- ventu Christi exaudies vocem meam, q. d, Errant qui se putaiit exaudiri, qui in lege et nocte sunt: mane ubi alü iacent nocte, i. e. errore nee vident astnbo tibi que statio fit per fidem et videbo i. e. ero videns vel üluminatus, SJ. s. absolntum verbum, qnod lumen est fides. i. e. ero credulus et Christiauus, quia timc ortus est sol iustitie et revelata gloria domiui. Quoniam non deus volens iniquitatem, quam tarnen habent omnes qui sub lege sunt tarn nature quam scripta tu es, qnod utique fieret, si populum assumeret ideo, quia sub lege est vel ex semine Abrahe. Quare non astat quia in lege sed quia in gratia: neque habitavit iuxta te i. e. non erit in domo tua sicut heredumSJ. e. pars mcdignus qui nocens est alteri, qui facit proximo suo malum. Neque

permanebunt licet mersentur in presenti iali iniusti qui consentiunt cum

maligno: ante oculos tuos. Odisti omnes sive gentes sive Judeos qui ope- rantur iniquitatem : per des omnes sive gentes sive Judeos, ut etiam nec unum 1- quidem permittat, sed nihil inquinatmn intrabit in eam qui loquuntur men- datium. Virum, sanguinum et dolosum, i. e. occisorem et detractorem ab- hominabitur exheredabit eum dominus:^ ego autem seil, in populo meoss. s. habitans per fidem in multitudine misericordiae tuae^ i. e. in populo multo,

GLOSSA:

'voci orationis mee'. Item "^audi', 'intellige', 'intende', vehementiam arguunt isla orationis et affectus. — Audire infimum est, sed intelligere auditum magis, intendere autem maximum. Sumpta similitudo ex humanis. Ubi primum est audire verba orantis. Secundo quia potest quis solum verba ponderare perfunctorie, ideo optatur, ut gestu et ex modo vocis intelligat magis, quam verba exprimant. Tercio cum intellexerit, ne avertatur, ne negligat nec postponat, intentos habeat oculos in vocem illam, in clamorem illum orationis. In primo petitur voluntas, in secundo intelligentia, in tercio memoria eius, qui petitur, seil, ut benevole audiat, diligenter advertat et constanter memoret, fideliter recordetur, servet.

^ Vetus lex est lieri, nova autem mane vel hodie. Hebr. "^Ihesus Christus .^etv. la, 8. heri et hodie . — Licet ad literam verum sit, quod Optimum tempus orandi sit matutinum, tarnen hic pro tempore gratie accipitur, de quo Apostolus "^nox pre- sRüm. 13, 12. cessit, dies autem appropinquat'. Et ps. 45 'adiuvabit eam Deus mane diluculo'. <pf. 4g,6. Lex enim Vesper est cum nocte, Gratia autem mane et Aurora. Tropologice exponit Aug. et Cassiod. de ortu iustitie post peccatum, de ortu spiritus post literam et carnera. - Hic per 4 versus Christus describit omnes, qui non sunt assu- mendi in hereditatem suam generaliter. Insuper applicat ad Synagogam in speciali, quasi subsuraens in minore ibi : Quoniam non est in ore eorum etc. — Non habi- tabit, non permanebunt, eadem sententia, nisi quod sequens maior expressio est, quia nec multitudine movetur Deus, ut eos suscipiat. ^ Nota Bonus doctor in- greditur in multitudine raisericordie Dei in templum. Detractor autem et seductor

9 Scripte Sut]§eT§ aSeife. III.

5

6G

Dictata super Psalterium. 1513 — 16.

et solum (?) ii ubi ego sum, non autem Uli, quia ibi non mm. Introibo i. e. in ipsis intrantibus ero vel introii-e faciam in domum tuam P^colesiam vel cehim:' adoraho i. e. in adorantibus et cimi WWii ovo ad t(^mphim sanctum tmim ad Celeste soliuni glorie tue m tiniore ttto spirituali, non in timoi-e

«. 9. alterius seil, pene hominis vel alins. Dmnine dedm nie i. e. meos in quibus suni in iusticia tun que est ex fide niei propter inimicos mens seil, ad con- vertendos vel confutandos videntes nie proticero contra .speni eonun: diriyc in cmspectu tuo'^ viam meani, i. e, ut mei non in couspectu hominmn am- bulent in hypocrisi, sed in veritatc et quasi coram te. Ideo odisti synagogani

9j, 10. quia est de numero supra scriptonun in versu 4. 5. 6. 7. Quoniam non est in ore eornm ininiiconim de synagoga verifns, quia ut supra loquuntur men- daciuni et hoc ideo, quia non loqinnitur in cordibus sui.><: cor nwtim vannm ^^^"^ diligens vanitatem seu literani et camalia ps. 4. Sejndchrum patms est (ftittnr eortim, i. e. gulosi sunt vel quia multos secum devorant, anipla voi-ago in ]>erditionem falsis doctrinis et detractationibus de Christo, Unguis sftis dolose agehant i. e. detraxerunt mihi et sie alios dolose seduxerunt. Et nota quod eonun detractio hic in eftectum venisse dicitur, quia linguis agebant, Cassiod.: iudica illos dftis Scpara et divide eos a sanctis tuis et Ecclesia. Decidant non optat sed prophetat a coffitationibtis suis finistrentiu' votis suis, quibus cogitant contra me mala et pro .se vana, non .succedat eis sicut volunt, ut patet hodic etiam in ludeis. Et nota: non ipse cogitationes deci- (hmt ab ei.s, .sed ipsi a cogitationibus suis, quia licet sem})er frustrentur voto, tarnen cogitationes non decidunt et cessant, sccundum »ndtitndincm hnpieta- tum eorum,* quia multos feceruut impios avertendo a Chri.sto: Et non soluni

GLOSSA :

expellitur indc in multitudlne impielatum su.irum. Quare quia bonus inducit multos et ideo isla multiludo misericordic in illis ei altribuilur. Detraclor aulem seducit mullos et ideo iniiltitudo impietaliim illorum ci atlribuitur. Exemplum siiit bidei hodie et Christus: illi hereditas Diaholi, hü hereditas Dei. — Quem- admodum multiplicasti misericordiam tuam , Dens. — Ego s. sum et ero in populo misericordie tue. De omnibus qui sunt assumendi hic loquitur in generali et applicate, loquitur insuper in special! Christus pro eis, sicut infra in psalmis aliis sepe, ut patehil. Et hoc ideo, quia qiiod sui faciunt, hoc de suo influxu atiim. LS, 9. et participio faciunt, ideo ipse facere dicitur. Unde Apost. Ro. 15. allegat ilkid

«j. 18, 50. psalmi 17: 'Confitehor tibi in gentibus' de Christo, sive 'omnia opera noslra

3ef. 26, 12. t'i operatus es'. \

3o(, 3_ ,3 ' 'Nemo ascendit in celum nisi fdius hominis qui descendit de celo ,

>;äj. 16, s.Iohannis. - Ps. 15. * Providebam Dominum in conspectu meo Semper', et ^t'j. 54, i. ps. 53 'non pioposuerunt Deum etc.' ^ Qualia quisque diligit, talis fit, ideo cor diligens vanitatem fit vannm et vanitas. * Nota Peccatum detractoris non vocatur impietas, sed multitudo impietatum, quia multorum impietates ipse efficit originaliter.

1 folum 20 sie volunt 29 hic?

Psalmus V.

67

impii expelle eos ab hereditate raea: quoniam irritaverunt te in mea iniuria, quia qiü peccat in filium, et in patrem. Et letentur etiam in hac vita«. 12. onmes ' Indei et gentes qtii speranf in te i. e. in spe vivunt in pi'esenti : et post hoc ineternum exultabunt letitia glorie et habitabis in eis item in futuro ineterniini. Et gloriabuntur i. e. glorificabuntiu" etiam in hoc seculo, in te omnes gut diligunt nomen tuum: quoniam tu solus, ideo in te gloriabimtur as. is. henedices iusto et ex hoc glorificantur mihi in meis. Domine ut sciito pro- tectione honae voluntatis tuae i. e. beneplaciti tui sine merito nostro: coronasti nos i. e. circundedisti et in circuitu nostro nos defendendo et custodiendo.

SCHOLAE: PSALMUS V/

Astabo id est sociabor et videbo mane. Quare Mane? Quoniamse. 5. non dens volens iniquitatem tu es, id est personarum acceptioneni, q. d. in fide et gratia est sahis mea et non in lege vel ex carnis hereditate. Alio- quin deus esset iniquus, qui snsciperet omnes qui sunt secmidum carnem filii Abrahe et Heredes eins, cirni tarnen inter eos nuüti sint impii et mah". Ideo eos sie indistincte sine discretione eh'gere et assumere esset manifeste in- iquitas. Sed nunc dominus venit iudicare terram et in iudicio regnat, quia uec secimdum carnem, nec secundimi jiersonam acceptat. Sed qui credit salvus erit. Unde Petrus Act: 10. 'In veritate comperi, quoniam non est perso-3(()flicf).io,34. narum acceptor deus'. Et hoc laboraverimt ostendere multum Apostoh contra ludeos, qui onniino nimis pertinaciter vohmt ideo esse iusti et astare et videre, quia smit semeu Abrahe et secundum carnem, et non quia credimt vel 'mane\ Unde contra eos multis verbis hic propheta in spiritu utitur et repetens iu- culcat sexies. Neque habitabit iuxta te malignus &c. Et vide, quo-s8. 6. modo paulatim crescit peroratio prophete. Primo ait 'Non habitabit, neque permanebunt' : secmado 'odisti et perdes'; tertio 'abominabitm-'. Item primo ait simpliciter 'malignus' et 'iniusti': Secimdo addit 'omnes qui operantur in- iquitatem' et 'omnes qui loquuntur mendacium', nulluni excipiendo, etiamsi sit semen vel servus Abrahe. Et hoc est ludicium Christi, quod dedit ei paterSot). .1,22. facei'e, in equitate verbimi consiunmans.

Vir sanguinum est effusor sanguinis, qui multos occidit. Qualis fuit». 7. et David, Sed quia hoc quandoque licite fit, ideo hic additur 'dolosum'. Qui proprie est detractor, quia alius in facie, alius in dorso est. Et hic quidem aptissime dicitur non vir 'sanguinis' sed 'sanguinum', quia plurimos occidit et multarum animarum sanguinem fudit. Quorum tamen sanguis unus cum

GLOSSA: ' Si gloriatur unum menibrum, cetera congaudent. i.Sor. 12,26.

11 9(tn fRonbc: Astitit regina a dextris tnis. C^f- 45, 10.] 27 ©etb. similis

28 etiam 32 ©eib. quanquam

») m. 27 b

68

Dictata super Psalterium. 1513—16.

Christi sangiiino factus est, quo redempti et cui inooriiorati sunt. Nota ita- que, quoniam detraotor solus pre oniiiibus dicitur aboniinabilis coram deo, quia fetet multonuu oede ot sanguine. Ad literam autem de Tudeis dicitur.

SKattf) 27,25. Qni Christi sanguinem super .seipsos impreoati siuit, quem quoque occiderunt

et adhuo in eius sanguine aboniinaiiiles sunt. Ponitur auteni singularis ])ro 5 pUu'ali 'Virum sanguinuni', id est quicun((ue est vir sanguinum. Sed et ipsi U8(]ue hodie Christi sanguinem fimdunt in seipsis, d\un ei detrahunt &('.

Quod autem (hcit 'ouines qui operantur', 'perdes omnes', Eos percutit isto verbo, qui .stuha fiducia putant se salvari, quia sunt in numero popuh dei, baptisati et credentes, et .sine operibus. Sicut aliqui dicunt: (piia tani lu muhe sunt gentes que pereunt, .sperundum quod pauci Christiani peribunt, quasi ideo necesse sit Clnistianos salvos fieri, quia gentes pereunt. Sed hie

i'iic. 13,2-5. dicit 'Omnes', sine exeeptione omnino. Et ad idem Dominus aceedit Lnce 13.

'putatis quod hij soH pre ceteris peccatores fiierunt in Hierusalem, quia ista passi sunt? Amen dieo vobis, nisi penitentiam habneritis, omnes simihter 1;. ^j. 6, 9. peribitis'. Quoniam dicet illis in die ludieii tahter eonfidentibus: 'Diseedite a me omnes, qui operamini iniquitatem', .sciHcet quicunque fuerint. Idem SRiim. 11, Ro. XI.

18-22.

GLOSSA: PSALMUS VI.'

Oratio Christi jn'O suis passionihus ot jycccatis memhromm snomm tit 20 inofliatoris inter deum patrevi et homines. Psnl. Sextus.

i\. 1. Tituhis. Ad Victoriam Hie Vietoriam illam diseutiamus in organis super nct(wnm i. e. in Cvthara vel psaUerio octo chordarum seit Offdochordnm Mvstieum Ogdochordum est Ecelesia et anima fidelis in fide resurrectionis. Psal. David ei revelatus. 25

95. 2. 'Domine ne in furore tuo .sed in charitate arguas me: neque in ira tua sed in miserieordia mrripias me- i. e. ostende te, quod sit non ira ista

GLOSSA: ' Quia in isto psalmo nulla fit confessio peccati, sed tantum qnestio penarum, ideo piincipaliter sunt verba Christi, qui sine peccalo in multis tarnen passionihus fuit. Secaindario autem pro suis membris, que in peccatis 3o sunt et in poenis simul. — Describitur autem in isto psalmo multiplex circiim- stantia penas Christi aggravans. Et tu quoque si vis affectum huius psalmi et sapidum intellectum exugere, imaginäre Dominum tuum redemptorem tuum mitis- sima charitate et pietate geniculantem coram patre, onustinn peccatis tuis et totiiis mundi, ac pro eis amarissime flenlem eademque detestantera indignabundum. 35 Tu es pro quo tam ardenter orat tantus mediator. Quid ergo respondes? Quin fles et oras cum flente et orante cum te et tua miseria. ^ Difficillimum est credere Deum esse pium et mitem in percussione et correptione sua, sed omnis

22 9t. sc. fer victoiiani illam describimus 38 SH. esse patrcni ') ©cbrucft bei 3ticf)m, Initiuin Thoologiae Lutheri pg. 9--11.

Psalmus VI.

69

mei tua percussio. Est eiusdem sententie iteratio propter vehementiam atfectus. Miserere mei i. e. misericordiam ostende domine quoniam infirmus sum i. e. ^- 3. in passione sum, quod est iufirmorum, quia abscondit tunc fortitudiuem suam: satm me domine a percussura et viüneribus quoniam conturhata sunt ossa mea^ i. e. omnes vires, quia infirmus sum, ossa tremore concussa. Et anima'^- i- mea turhata est valde tristis usque ad mortem: sed tu domine usque quo,'^^- 5. quam diu? q. d. ista facies et fieri inspicies? Convertere domine qui es aversus in deserendo me in passionibus et eripe animam meam non relinquens in inferno eam: sahum me fac a passionibus et morte propter tanquam propter finem misericordiam tuam i. e. ut glorificetur et ostendatur miseri- cordia tua.'' Quoniam ideo ne sie corripias me, quod sit solum correptio 6. non est in morte qui memor sit tui confitendo et laudando: in inferno autem quis confitehitur tibi? q. d. nuUus, immo ibi misericordia dei non laudatur sed blasphematur et maledicitur/ Lahoravi i. e. anxius fui vel factus in agonia Luce 22. in gemitu meo suspirio siugulari, ' laoabo i. e. humidumsuc. 22,43. faciam per singulas noctes lectum meam: lachrymis meis Stratum meum<a. 7. rigaho.'' Est eadem sententia. Tautologia ad exprimeudam vehementiam et perseverantiam. Turhatus est ita quod non ita sereno vultu a furore id est s. ex indiguatione mea etc. ocultis meusy inveteravi q. d. "^habitavi cum habi- ^i. 120,5.6

GLOSSA:

patiens trepidat et tiinet, ne ira et furor Dei sit super eum. Quare erat hic

Dominus, ut hoc ipsum cognoscat, quoniam non in ira sed suavitate corripiatur

et percutiatur a patre. Ps. 140 *^Corripiet me iustus in misericordia et increpabit i4i, 5.

me', ul supra ps. 2. Quia aha est ira misericordie, aha severitatis. — Tunc tcf. 2, 12.

Deus corripit in ira, quando suis correptio tantum est poena et non emendatio

vel profectus. Christus autem exauditus in hoc psahmo fructuosissime est per-

cussus , quia totum mundum sua passione redemit. Disciphna pacis nostre

super eum.' gc(. 53, 5.

^ Sicut ossa sunt robur corporis, ita virtutes sunt ossa vel robur anime. Unde et inlirmitas anime et passibilitas affectuum est quedam(?) caro eins. ^ Omnis mora est longa patienti, immo in quolibet affectu, ut spe, amore, timore, dolore, odio. Ps. 29. 'Avertisti faciem tuam a me et factus sum conturbatus'. s^. 30, s. ^ Quia misericordia est fmis petitionis nostre, ut seil, nota hat et gratias agant liberati agnita misericordia. Alioquin misericordia dei nusquam appareret. * Hoc est urgentissimurn impetrandi medium, quia nihil Deus requirit ita sicut gloriam nominis sui etc. ^ Uno "^gemitu' dicit, quia continuum fuerit suspirium totius vite sue. Et Sneo', quia fuit soHus Christi. Et maximus, cui nullus similem habebit unquam. Hyperbole est q. d. Non dormio uha nocte, qua non

lleverim et sie quasi Semper lavem lectum meum. ^ Serenus est oculus, qui hylariter et placite intuetur aliquid. Turbatus autem, qui rugatus et minax est.

3 M. infirmatorum 7 3J. usque dum? 14 M. fui s. factus 30 9t. est quodammodo caro. 40 <R. placide 9i. quando rugatus

70

Dictata super Psalteriuni. 1513 — l(i.

taiitibus Cedur; miiltum incola fuit anima raoa' intcr omiies hümicos mcos iü. 9. quia prolougaverunt persecutioueni in nie. Disccdite a me omncs, qui upera-

mini iniqiiitatem i. e. qiii pertinaces estis ad operandum ini(Hiitatem et nun 3o6 10, 26. de ovibu8 meis: quouiam cxaiulivit ostensunis misericordiani suam dominus %. 10. voceiu flettis mei pro me et meis. Exaudivit dominus deprecationem meatn:

dominus onctionem mmm sitscepit. Repetit ter 'domiims' et 'orationeni' ad

niy.steriiun trinitatis et abundantiam atfectus et gratiaruni aetionis exprinien- «. II. dam.' Eruhescant' confuudaiitnr super peeeati.s suis et cotittirbeidur i. e.

irascantur vei tristeutur, vel in saluteni vel damnationeni vchemeiUer omnes

inimici mei : comertantur i. e. avertaiitur ad bomun vel peius et enibescant lo

valde velociter.

SCHOLAE: PSALMUS VI.'

SS. «. Inveteravit dominus inter inimicos. Priino in persona sua, id est diu inter eos sese perscqueutes fuit et passus. Et tunc est hyj)erbolo. Quia amor facit omnem morani longissimam apparere. Sieut vulgo dicitnr: i.i .§ei xd) hi)n fd)ir grah) baiu6ci lüoibcn. fVel .^cf) modjt h)ol gialu bruBcr tücrbcn. Est igitur verbum exprimens mire intensionem afteetuimi.] Domi- nus autein affeetnosissimo amore expeetavit saluteni nostrani et inimicoruni suorum: ideo iniro modo longi visi sunt illi dies dilationis eonmi. Item 2uc. 12, 50. ipse dicit in Euangelio in eodem atfectu 'Baptismo liabeo baptisari et (juo- 20

modo eoartor donec ])ei*fieiatur'. Et sie in eruce maximo gaudio dixit: 3oh. 19, so.'Consummatum est*. Crueiabimt itjique aiiimam eins et lougam faeiebant ei SDlaK. 9, 19. expeetationem suam pro])ter ineredulitatem suam, sicnt dicit Älare. 'O gene- ratio incredula, (]uam diu ])atior vos?' In huius sigiuini nou dicit absolute 'Inveteravi', sed 'inter inimicos meos', (|. d. quod inter inimicos meos sum» lougissimum mihi est et quasi seuium. Secimdo in persona membrorum

GLOSSA :

Cluistus aulem flens in poenis suis seiiipcr vidil causam fletus sui, seil, peccala öof). 11.38. noslra et talia cum turbato oculo et i'reinilu inspexit. lohannis xi. 'Ihesus iterum

Uirbavil seipsuin et fremens venil ad scpulchruiii'. Credendum autein est Jiuic 30

psalnio, seil, quod Dominus saepissiine lloverit, niaximc in noelibus, licet hoc in OTutti). 4. Euangelio non sil scriptum. Quia qui dicit ' ßeali (jui lugeiit', ulique prinius äiaflci. 1, 2. omniuia et niaxiine luxil. Et Treu. 1 ' plorans ploiavit in noete et laclnyiue

in maxiliis eius'.

' Ter dicit 'dominus'. Ter qooquc 'orationem': vocein, deprecationem, j. orationem. ^ Prophelice non Optative, nisi iis qui volunt esse pertinaeiler inimici.

4 SR. civibu.s 14 Et est tuuc est spexit 36 3i. pertiuaces ') 581. 26b— 27«.

23 eorum iucredulitateni suaui

29 SR. con-

Psalmus VI.

71

suorum. Hü euim nimis inveteraverunt inter demones diu possessi ab eis

et nimis profunde subiecti eis. Sic ergo pro eis plorat, quasi ipse sit et

sibi contigerit, quod illis contigit, pre nimia charitate. Quare totus psalmus

est questus et vox huius galiiue nostre affectuosissime et vox dulcis dulces S£)iatt!).23,37.

lachrymas provocans, nisi lapides essemus et duritia duriores. Est ille totus

psalmus velut impetuosus ignis et impatientissimus zelus ex corde Christi

erumpens.

Discedite a me omnes qui operamini. Hoc fit dupliciter. Frimo s- lo. discedite, id est agnoscite vos discessisse a me, quia operamini iniquitatem. Et hoc ex eo agnoscite, quoniam dominus exaudivit vocem fletus mei et non vos. Vel discedite, id est nolite mecum velle comparari et süperbe mihi pares esse, quoniam non estis quos exaudiat Dominus sicut me. Tercio in severitate, scilicet ut deiiciantur potestatis ira et aiüerautur a persecutione Christi. Quia dominus eum sie exaudivit, ut eimi a persecutoribus liberaret. Vel potest prophetice intelligi: Discedite,